Мазмұны
Әрбір мәдениетте адамдар арасындағы қатынасты реттейтін жазылмаған заңдар болады. Жеке кеңістікті құрметтеу мен қоғамдық нормаларды сақтау – қоғамдағы татулық пен келісімді сақтаудың негізгі шарттары. Бұл дәстүрлер көшпелі халықтардың өмірінде ерекше маңызға ие болды, себебі олардың өмір салты мен әдет-ғұрыптары терең мағыналы әрі символдық болды. Қазақтар үшін басқаның орнына рұқсатсыз отыру – тек этикет ережесі ғана емес, қоғамның моральдық қағидаларының бір бөлігі еді. Бұл қағида әлеуметтік тәртіпті нығайтып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырған маңызды дәстүр болды.
Дәстүрлі қоғамдағы орындың маңызы
Қазақ мәдениетінде үй ішінде немесе жиналыста орын алу адамның мәртебесін, жасын және қоғамдағы рөлін білдіретін ерекше мәнге ие болды. Орын жайдан-жай бөлінбеді, ол белгілі бір әлеуметтік топқа тиесілілікті және өзгелерге құрметті білдіретін. Мысалы:
- Орталыққа жақын орналасқан орындар үлкендер мен қадірлі қонақтарға арналған, бұл олардың мәртебесін айқындайтын;
- Үй ішінде есікке қатысты орындар ерекше мәнге ие болды;
- Балалар мен жастар белгілі бір аймақтарды алып, үлкендердің орнын басудан аулақ болды.
Осы тәртіп бұзылған жағдайда ол қарапайым ережелерді сыйламау немесе қоғамның құрылымына қарсы шығу ретінде қабылданды. Сондықтан рұқсатсыз отыру – сәл қателік емес, тіпті дауға себеп болатын әрекет болды.
Символика мен моральдық қағидалар
Басқа адамның орнын құрметтеу тек әдептілік емес, ішкі тәртіп пен ұқыптылықтың көрінісі саналды. Тәрбиеде былайша негізделді:
- Үлкендерді құрметтеу. Қазақ үшін жас үлкендерді сыйлау – қасиетті міндет. Үлкеннің орнын рұқсатсыз басу дөрекілік пен қорлау деп есептелді.
- Сыпайылық пен сабырлылық көрсету. Орын сұрауын күтпей, өз еркімен отыра алмау – тәрбиелі, ақылды адамның белгісі.
- Әлеуметтік келісімді сақтау. Осы ережелерге бағыну қайшылықтарды болдырмай, қоғамда тыныштық орнатуға септігін тигізді.
Бұл моральдық ұстанымдар адамдар арасындағы сенімділік пен татулықтың негізі болды.
Дәстүрдің күнделікті тұрмыстағы маңызы
Рәміздік мәнінен бөлек, бұл ереже күнделікті өмірдің нақты себептеріне негізделді. Мысалы, үй ішінде немесе жиында:
- Жеке заттар көбінесе орынға жақын қойылатын, сол себепті қате отырып, оларды зақымдау немесе жоғалту қаупі болды;
- Кейбір орындар діни немесе салттық маңызға ие, сондықтан арнайы адамдарға ғана арналды;
- Орындардың дұрыс бөлінуі кеңістікті тиімді пайдалануға, көшпелі өмір салтына лайықталып ұйымдастырылды.
Осылайша, ережелердің сақталуы бірге өмір сүруді жайлы әрі тәртіпті етті.
Тәрбие мен дәстүрді жалғастыру
Дұрыс жүріс-тұрысты үйрету отбасы мен қоғамда жүзеге асырылды. Балаларға үлкендерді сыйлау мен орын туралы мәнді түсіндірудің бірнеше тәсілі болды:
- Ақиқат оқиғалар мен мақал-мәтелдерді пайдаланып, әдептің маңызын жеткізу;
- Үлкендердің үлгі-өнегесін көрсету арқылы тәрбиелеу;
- Қателіктерді сыпайы ескертулермен түзету.
Бұл жолдар қоғамның біртұтас құндылық жүйесін қалыптастырып, тәртіп пен ұжымдық рухты бекітті.
Дәстүрді бұзудың салдары
Ереже бұзылғанда жағымсыз салдар туындауы мүмкін еді. Олардың ішінде:
- Сенімнің жоғалуы. Қоғамда қараусыздық байқалса, адамның мәртебесі түсіп, беделі төмендеді.
- Даулар мен келіспеушіліктер. Басқа адамның орнын рұқсатсыз басу жанжалдарға әкеліп, туыстық немесе рудың арасына іріткі салды.
- Қоғамнан шеттетілуді шақыру. Қатаң жағдайларда бұзушы болашақ жиындарға шақырылмай, қолдауынан айрылды.
Осы себептен дәстүрлерге бағыну бірлік пен тұрақтылықты қамтамасыз етті.
Бүгінгі таңда да бұл қағида өз маңызын жойған жоқ. Басқа адамның жеке кеңістігін құрметтеу – мәдениеттілік пен өзара түсіністіктің маңызды көрсеткіші. Құрмет пен сыйластыққа негізделген бұл дәстүр адамдар арасындағы қатынастарды нығайтып, сенімді орта қалыптастырады. Көне әдет-ғұрыптар бүгінгі күнде де сыпайылық пен мұқияттықтың үлгісі ретінде сақталып келеді.
