Мазмұны
Өлім тақырыбы барлық мәдениеттерде ерекше сақтықпен және терең құрметпен қабылданады. Адамдар белгісіздікпен бетпе-бет келгенде, оны түсіндіру үшін рәміздер мен дәстүрлерге сүйенген. Осылайша ғасырлар бойы түрлі ырым-тыйымдар қалыптасты. Олар қорқынышты азайтып, қайғыны белгілі бір тәртіп арқылы өткеруге көмектесті. Бүгінде мұндай сенімдердің мағынасы толық түсіндірілмесе де, көпшілігі әлі де сақталып келеді. Өлім мен жерлеуге қатысты ең кең таралған ырымдарға назар аударайық.
Өлімнің алдын ала белгілері туралы түсініктер
Көптеген халықтарда адамның өмірден өтуін алдын ала сездіретін белгілер бар деп есептелген. Мұндай ырымдар көбіне табиғат құбылыстарымен немесе күтпеген тұрмыстық жағдайлармен байланыстырылған. Олар ескерту ретінде қабылданып, ерекше мәнге ие болған.
Ең жиі кездесетін сенімдер қатарына мыналар жатады:
- терезе алдына құстың келуі жаман хабардың нышаны саналған;
- үйдегі сағаттың өздігінен тоқтауы алаңдататын белгі ретінде қабылданған;
- айна немесе әйнектің себепсіз жарылуы қауіпті ишара деп түсіндірілген;
- үй жануарларының әдеттен тыс мінез көрсетуі жақын өзгерістермен байланыстырылған.
Осындай белгілер адамдарға кездейсоқтықты белгілі бір жүйеге келтіріп қабылдауға мүмкіндік берген. Тіпті сәйкестік те мағыналы хабар ретінде түсіндірілген.
Марқұмның денесіне қатысты ырымдар
Адам қайтыс болғаннан кейін оның денесіне байланысты көптеген тыйымдар қалыптасқан. Бұл ережелер тірілерді қорғауға және екі әлем арасындағы шекараны сақтауға бағытталған. Оларды бұзу қауіпті деп есептелген.
Кең таралған түсініктерге төмендегілер кіреді:
- марқұмды жалғыз қалдырмау керек деген сенім;
- табытты белгілі бір уақытқа дейін жабуға болмайды деген ұғым;
- денеге қажетсіз қол тигізуге тыйым салынуы;
- қайтыс болған адамды суретке түсіруге болмайтыны.
Бұл ырымдардың негізінде өлімнің үйге қайта оралуынан қорқу жатыр. Рәсімдер арқылы адамдар жағдайды бақылауда ұстап тұрғандай сезінген.
Үй мен тұрмысқа қатысты тыйымдар
Марқұм жатқан үй уақытша ерекше кеңістік ретінде қабылданған. Сол себепті күнделікті әдеттерге шектеулер қойылған. Мұндай ырымдардың бір бөлігі қазіргі кезде де сақталған.
Ең белгілі тыйымдар мыналар болып саналады:
- айна беттерін жабу міндетті деп есептелген;
- дене шығарылғанға дейін үйді тазалауға болмайды деген сенім;
- терезе немесе есікті ашып қою қажеттілігі;
- марқұм жатқан бөлмеде ұйықтауға тыйым салынуы.
Бұл әрекеттер өткен өмірмен қоштасудың рәміздік көрінісі болған. Тұрмыстық қимылдар арқылы адамдар ішкі күйзелісті жеңілдетуге тырысқан.
Жерлеу рәсімі кезіндегі ырымдар
Жерлеу үдерісі ерекше мағынаға ие кезең ретінде қабылданған. Сондықтан оған қатысты қатаң ережелер қалыптасқан. Процессияның тәртібін бұзу жаңа қайғы әкеледі деп сенілген.
Ең танымал сенімдер төмендегідей сипатталады:
- Жерлеу шеруінің жолын кесіп өту жаман белгі деп есептелген. Мұндай әрекет өз тағдырын өзгертеді деген қорқыныш болған.
- Қабірстаннан шыққан соң артқа қарауға болмайды деген ұғым кең таралған. Бұл өлімді шақырумен теңестірілген.
- Қайтар жолды өзгерту қажет деп саналған. Басқа бағыт таңдау тірілер әлеміне қайта оралу рәмізі болған.
- Жолда зат түсіріп алу жаңа жоғалтуға ишара ретінде қабылданған. Кез келген ұқыпсыздық мәнге ие болған.
Осындай қағидалар рәсімді нақты құрылымға келтірген. Белгілі тәртіп адамдардың үрейін азайтқан.
Жерлеуден кейінгі сенімдер
Рәсім аяқталған соң да белгілі бір шектеулер сақталған. Алғашқы күндерде мінез-құлыққа қатысты арнайы талаптар болған. Олар отбасы мен үйді қорғауға бағытталған.
Көбіне мынадай әрекеттер орындалған:
- қабірстаннан кейін қол жуу міндетті деп саналған;
- белгілі бір уақыт бойы көңіл көтеруге тыйым салынған;
- жаңа істі бастау қолайсыз деп есептелген;
- еске алу рәсімдерін белгіленген күндері өткізу қажет болған.
Бұл дәстүрлер қайғыны біртіндеп қабылдауға мүмкіндік берген. Ырымдар психологиялық тірек қызметін атқарған.
Ырым-тыйымдардың сақталу себептері
Ғылым дамығанына қарамастан, мұндай сенімдер жойылып кеткен жоқ. Себебі олардың негізгі қызметі рационалды емес, эмоциялық сипатта. Олар түсініксіз жағдайларда ішкі тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.
Сонымен қатар ырым-тыйымдар мәдени жадты сақтайды. Олар арқылы ұрпақтан ұрпаққа мінез-құлық үлгілері беріледі. Көп жағдайда адамдар сенгендіктен емес, дәстүрді құрметтегендіктен солай әрекет етеді.
Өлім мен жерлеуге байланысты ырымдар адамзаттың терең қорқынышы мен үмітін бейнелейді. Олар белгісіздікпен бетпе-бет келген сәтте тірек болу үшін пайда болған. Уақыт өте кейбір сенімдер мәнін жоғалтса да, көпшілігі мәдени рәсімнің бір бөлігіне айналды. Бұл құбылыс адамдар үшін рәміздер мен тәртіптің қиын кезеңдерде қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.
