Мазмұны
Адамзат баласы үшін көзбен көру – әлемді танудың ең маңызды құралдарының бірі. Дегенмен, адамның көру жүйесі қаншалықты күрделі болса да, ол қателік пен шатасудан ада емес. Оптикалық иллюзия – тек қызық суреттер немесе интернеттегі ойын-сауық емес, ол адамның миы мен қабылдау қабілетінің құпияларын ашуға мүмкіндік беретін ерекше құбылыс. Бірдей сызықтар, түстер мен пішіндер неге түрліше қабылданады? Иллюзиялар қалайша сезім мүшелерін алдайды және бұл ми жұмысы туралы нені көрсетеді?
Оптикалық иллюзияның мәні
Оптикалық иллюзия – көрінген сурет немесе нысан шындықтағыдан мүлде өзгеше қабылданатын сәт. Ми көзге түскен ақпаратты барынша жылдам әрі оңай талдауға тырысады, бірақ жиі үйреншікті үлгілер мен болжамдарға сүйенеді.
- миға түскен ақпаратты адам тек көзбен емес, бұрынғы тәжірибе арқылы да талдайды;
- визуалды дерек әрдайым өңдеуден өтеді, бұл кезде назар, күту мен жады маңызды рөл атқарады;
- көптеген иллюзиялар мидың таныс пішіндер мен суреттерді толықтыруға бейім болуына негізделген;
- жарық, көлеңке, түс айырмашылығы мен қайталанатын үлгілер бізге болмаған нәрсені көруге итермелейді;
- қабылдау зейінге, көңіл күйге не шаршау деңгейіне қарай өзгеруі мүмкін.
Сол себепті бір иллюзия әр адамға, тіпті бір адамға түрлі жағдайда әртүрлі әсер етеді.
Оптикалық иллюзиялардың түрлері мен мысалдары
Көзбен көріп алдандырудың көптеген түрлері бар, олардың әрқайсысы мидың ақпаратты өңдеу жолдарын әр қырынан көрсетеді. Иллюзиялар геометриялық, түстік, перспективалық және когнитивтік болып бөлінеді.
Белгілі мысалдарды атап өтейік:
- Мюллер–Лайер иллюзиясы – екі ұшы әртүрлі сызықтардың ұзындығы бірдей бола тұра, біреуі ұзағырақ көрінеді. Бұл ми кеңістіктік қатынасты қалай қабылдайтынымен түсіндіріледі;
- Қозғалатын шеңберлер немесе толқындар иллюзиясы – түстер мен пішіндердің ретімен алмасуына негізделген. Сурет қозғалмайды, бірақ ми оны динамикалы етіп қабылдайды;
- Контраст иллюзиясы – бір түстің әртүрлі фонда жарық немесе күңгірт көрінуі. Бұл құбылыс ми қыртысының түс өңдеу ерекшелігімен байланысты;
- Мүмкін емес фигуралар иллюзиясы (мысалы, Пенроуз баспалдағы, мүмкін емес үшбұрыш) – ми кейбір визуалды белгілер арқылы болмаған нәрсені қабылдайды;
- Қос мағыналы суреттер не жасырын бейнелер иллюзиясы – назарды бір суреттен екінші суретке ауыстырып, таныс пішіндерден жаңа мағына табуға итермелейді.
Бұл мысалдардың әрқайсысы қабылдау жүйесінің қалай қателесетінін, оның себептерін түсінуге мүмкіндік береді.
Мидың иллюзияға алдануының себебі
Қабылдаудағы қателік – мидың әлсіздігі емес, керісінше оның тиімділігі мен күрделі деректерді жылдам өңдеуге бейімдігінің белгісі. Иллюзия – ақыл-ойдың жұмысын зерттеудің таптырмас құралы.
- ми әрдайым заңдылық іздеп, алынған ақпаратты жеңілдетуге тырысады;
- белгісіз жағдайда бұрынғы тәжірибе мен қалыптасқан стереотипке сүйенеді;
- ақпаратты жылдам өңдеу қауіпке дер кезінде әрекет етуге көмектеседі, бірақ кейде қателікке ұрындырады;
- көру жүйесі бүтін нәрсені қабылдауға бейім, тіпті бөліктері сәйкес келмесе де;
- ми артық мәліметті ысырып, ең бастысына назар аударуға тырысады, сондықтан иллюзия туындайды.
Бұл ерекшеліктер бізге күрделі ортада өмір сүруге көмектеседі, сонымен қатар көзбен көрудің алдануын да туғызады.
Оптикалық иллюзиялар тек таңғалдыру немесе күлкі үшін ғана емес, адамның миы мен қабылдауының мүмкіндіктері мен шектеулерін ашуға септігін тигізеді. Олар ең сенімді сезім мүшелеріміздің де тәжірибе, ойлау және контекст әсеріне тәуелді екенін көрсетеді. Иллюзияларды зерттеу арқылы адам өз мүмкіндігін, ақыл-ойының шекарасын жақсырақ түсінеді және әлемді қабылдау ерекшеліктерін бағалайды. Әлемнің шынайы келбеті – біздің қабылдауымызға тәуелді екенін ұғу – қызығушылық пен дамуға жол ашады.
