Мазмұны
Дәстүрлі қоғамдарда кейбір сөздер күнделікті қолданыстан әлдеқайда кең ұғымды білдіреді. Олар ұрпақтар жинаған тәжірибені, мінез-құлық нормаларын және адамға қойылатын талаптарды өз бойына сіңіреді. Көшпелі ортада мұндай атаулар өмір сүру қағидаларын айқындайтын бағдарға айналды. Сол арқылы қоғам мүшелеріне үлгі болатын бейне қалыптасты. Қазақ мәдениетінде дәл осындай терең мағына жүктелген ұғымдардың бірі – «ер».
«Ер» сөзінің шығу тегі мен бастапқы мәні
Қазақ тіліндегі бұл атау көне қабаттан бастау алады және ер адамды ғана емес, жауапкершілік пен күш иесін білдірген. Дегенмен оны жай ғана «еркек» деп аудару мазмұнын толық ашпайды.
Уақыт өте келе сөз әлеуметтік әрі моральдық сипат алды.
- батылдық пен елді қорғауға дайын болу идеясымен байланысы;
- өз ісіне жауап бере алатын тұлғаны сипаттауы;
- рухани беріктік пен ішкі төзімділікті меңзеуі;
- жеке пайдадан жоғары қойылатын ар-намыспен астасуы.
Осылайша «ер» ұғымы қол жеткізуге тиіс идеал ретінде қабылданды.
«Ер» ұғымының адамгершілік бағдар ретіндегі орны
Қазақ дүниетанымында бұл атау мінез үлгісін айқындады. Ол қоғам мүшесінің түрлі жағдайда өзін қалай ұстауы керектігін көрсететін өлшемге айналды.
Мұндай түсініктер тәрбие мен ауызша дәстүр арқылы беріліп отырды.
- үлкенді сыйлау міндетті қасиет саналды. Мұндай адам ақылды тыңдап, сабақтастықты сақтады. Бұл үрдіс ру ішіндегі бірлікті нығайтты.
- сөзге беріктік есейгендіктің белгісі болды. Уәде берілген соң одан айнымау талап етілді. Осындай ұстаным сенім қалыптастырды.
- сезімді тежей білу күштің нышаны ретінде бағаланды. Өзін-өзі бақылау ашуға берілуден жоғары қойылды. Бұл қақтығыстарды азайтты.
Осы қасиеттер арқылы қоғам мойындаған мінез қалыптасты.
Қорғаушы және жауынгерлік қырлары
Мағыналардың едәуір бөлігі ел қорғау міндетімен сабақтасты. Дала жағдайында жер мен жақынды сақтау басты қажеттілік болды.
Бұл қыр эпостар мен жырларда айқын көрініс тапты.
- жауға қарсы тұру парыз деп есептелді. Мұндай міндеттен бас тарту абыройдан айрылумен тең саналды. Сондықтан «ер» бейнесі батыр тұлғасымен ұштасып отырды.
- ерлік тек шайқасқа қатысумен шектелмеді. Қауіп алдында арды сақтай білу де жоғары бағаланды. Осы көзқарас ерліктің моральдық мәнін айқындады.
- шешімнің салдарын түсіну жауапты жауынгерге тән қасиет болды. Ол әр әрекетінің нәтижесін ой елегінен өткізді. Бұл парасаттылықты көрсетті.
Жауынгерлік мән зорлықты емес, қорғау миссиясын алға шығарды.
Бейбіт өмірдегі әлеуметтік рөлі
Соғыссыз кезеңде де бұл ұғым өз маңызын жоғалтқан жоқ. Күнделікті тіршілікте ол адамның қоғамдағы орнын айқындады.
Бейбіт жағдайды қарастыру сөздің көпқырлылығын ашады.
- Отбасында мұндай тұлға тірек саналды. Ол жақындарының қамын ойлап, шешім қабылдауда олардың мүддесін ескерді. Бұл тұрақтылықты қамтамасыз етті.
- Қауым ішінде беделге ие болды. Оның пікірі әділдік пен тәжірибеге сүйенді. Мұндай құрмет күшпен емес, сенім арқылы қалыптасты.
- Шаруашылық істерде сенімділік танытты. Міндетін орындап, жауапкершілікті өзгеге жүктемеді. Бұл өзара ынтымақты арттырды.
Осы сипаттар «ер» бейнесін кез келген ортада қажет етті.
Тіл мен фольклордағы көрінісі
Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер бұл сөздің мәнін сақтап қалды. Олар арқылы іс-әрекетке баға беріліп отырды.
Ауыз әдебиеті адамгершілік мектебі қызметін атқарды.
- осы атаумен байланысты тіркестер ар-намыс идеясын күшейтті;
- эпикалық кейіпкерлер үлгі ретінде ұсынылды;
- аңыздар жеке абырой мен ел игілігінің байланысын көрсетті.
Тілдік мұра мағынаны тұрмыс өзгерсе де ұмыттырмады.
«Ер» сөзі қазақ мәдениетінде батылдықты, жауапкершілікті және рухани кемелдікті біріктірді. Ол жыныс немесе жас шеңберімен шектелмей, мінездік өлшемге айналды. Осы ұғым арқылы қоғам адамнан не күтетінін айқындады. Мұндай түсінік көшпелі өмір жағдайында тұрақтылықты сақтауға көмектесті. Бүгінде де бұл сөз дәстүрлі құндылықтарды түсінудің маңызды кілті болып қала береді.
