Мазмұны
Әр ұлттың салт-дәстүрі мен наным-сенімінде өзіне тән ерекшелік, өмірге, табиғатқа, еңбекке деген ерекше көзқарас бар. Қазақ халқы үшін нан – жай ғана тағам емес, береке мен ырыстың, еңбектің және өмірдің символы саналған. Көшпелі өмір салтында ет пен сүт тағамдары негізгі орын алса да, нан мен дәнді дақылдан дайындалатын түрлі өнімдердің орны ерекше болды. Нанға деген құрметтің қалыптасуы халықтың тарихымен, өмір сүру тәжірибесімен және дүниетанымымен тығыз байланысты.
Нан – өмір мен берекенің нышаны
Көшпелі ел үшін нанның құны ерекше жоғары еді, себебі оны алу үшін көп еңбек пен шыдам, төзім қажет болды. Ұлан-ғайыр далада егін егу, бидай өсіру оңай шаруа емес. Ал дайындалған ұн мен нан шын мәнінде алтынмен тең бағаланатын.
- әрбір дән ата-бабаның, ананың, егіншінің ұзақ еңбегінің, төзімінің жемісі деп қабылданды;
- нан дастарқанға береке мен тыныштық, отбасыға молшылық әкеледі деген сенім бар;
- дәстүрлі қоғамда нанды жасау мен тұтынудың өзіндік тәртібі, әдебі қалыптасқан;
- нанды жерге тастау, аяқпен басу немесе қоқысқа лақтыру ауыр күнә, обал деп есептелді;
- қамыр илеу алдында әйелдер қысқа тілек айтып, алғашқы піскен нанды үйге немесе ошаққа сақтап қоятын ырымдар болған.
Нанға деген құрмет ұрпақ сабақтастығының, еңбекті бағалаудың, ұқыптылықтың негізіне айналды.
Нанға қатысты салт-дәстүр мен ырымдар
Қазақы тұрмыста нанға байланысты көптеген салт-дәстүр мен тыйым бар. Олардың барлығы нанның қасиетті тағам екенін, оған ерекше құрмет көрсету қажеттігін айқындайды.
- Қонаққа нанды арнайы табаққа салып, басқа дәмдермен бірге ұсыну – құрметтің жоғары белгісі. Бұл дастарқан иесінің мейманға деген ықыласы мен адалдығын білдіреді.
- Нанды аяққа басу, үстіне ауыр зат қою, жерге тастау, үгіндісін шашу – жаман ырым. Мұндай әрекеттер үйге, отбасыға қайғы шақырады деп сенген.
- Үгінді нанды жинап, малға беру немесе топыраққа көму – табиғатқа, Жер-Анаға деген ризашылықтың белгісі. Осылайша, адам табиғаттың сыйын қадірлейді.
- Лепешкелер мен бауырсақтар үйлену, сүндет той, беташар секілді тойларда маңызды орын алған. Жас жұбайлар наннан ауыз тигенде, өмірлері берекелі, бай болсын деген тілектің белгісі болған.
- Ашаршылық, ауыр күндерде бір үзім нанды бөлісіп жеу – елдің бірлігі мен қайырымдылығын, қиындықта қол ұшын беру қасиетін көрсетті.
Бүгінде бұл салттардың көбі сақталып, қазақ отбасыларында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
Нанның әлеуметтік және этикалық рөлі
Нанға құрмет – қазақ қоғамының адамгершілік ұстанымдары мен моральдық құндылықтарының өзегі. Бұл арқылы ар, абырой, жауапкершілік пен сыйластық тәрбиеленеді.
- нанды қастерлеу – диханның, наубайшының, ананың, жалпы еңбектің қадірін түсіну;
- дастарқанда нанды бөліскен қонаққа сенім, достық, риясыз көңіл білдіріледі;
- нан бейбітшілік пен татулықтың, кешірім мен бақыттың белгісі ретінде қабылданады;
- үгіндіге дейін қадір тұту – үнемшілдікке, ұқыптылыққа, табиғатқа жанашырлыққа тәрбиелейді;
- нанмен сыйлау – адамгершілік пен қонақжайлықтың, кеңпейілділіктің биік үлгісі.
Қарапайым нан арқылы қазақ халқы өмірдің, еңбектің, достықтың, мейірім мен бірліктің мәнін терең түсінген.
Қазақ үшін нан әрдайым өмірдің, ұлттық рухтың, ұрпақ амандығының нышаны болған. Нанға құрмет – еңбекті бағалаудың, табиғатқа, адамға құрметпен қараудың, ұлттың рухани негізін сақтаудың бір жолы. Бұл асыл құндылық бүгінде де өз маңызын жоғалтқан жоқ, ал ұқыптылық пен нанға деген құрмет әр қазақтың бойында сақталуға тиіс.
