Мазмұны
Қазақ халқының дәстүрлі тұрмысында табиғи ресурстарды орнымен пайдалану – өмір сүрудің басты қағидаларының бірі болған. Кең байтақ далада тіршілік еткен халық табиғаттың әр сыйын ұқыптылықпен жұмсады. Соның ішінде жануар терісі ерекше қадірленіп, күнделікті өмірде, сәндік өнерде және түрлі салт-жоралғыларда кеңінен қолданылды. Бұл материалдан жасалған бұйымдар қазақтың ұлттық болмысын, қолөнерін айшықтап, тұрмысты жеңілдетуге зор үлес қосты. Теріні өңдеу, оған мән беру, бұйым жасау ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жеткен шеберліктің белгісі.
Теріні өңдеу және оның түрлері
Жануар терісін өңдеу – шыдамдылықты, мол тәжірибені қажет ететін күрделі әрі жауапты іс. Терінің әр түріне қарай өңдеу тәсілі, мақсатты қолдану бағыты және сақтау жолы да әртүрлі болған.
- ірі қара терісі көбіне киіз үйдің жабдығын, белдік, төсеніш, ер-тұрман жабдығын жасауға қолданылған;
- түйе терісі берік әрі жұмсақтығымен ерекшеленіп, одан ер-тоқым, қап, дорба, дорба секілді бұйымдар тігілген;
- жылқы терісі жүген, ноқта, қамшы, үзеңгі бауы, айыл сияқты ат әбзелдеріне арналған;
- қойдың, ешкінің терісі жылы әрі жұмсақ болғандықтан, киім, көрпе, жастық, кілем, төсеніш тігуге пайдаланылған;
- ұсақ аң-құс терілері, көбінесе, киім-кешек, бас киім, мерекелік сәндік бұйымдарды көмкеруге, әрлеуге арналған.
Әр өңірде өзіндік ерекшелікпен дамыған тері өңдеу өнері – қазақ халқының мәдениетінде ерекше орын алады.
Күнделікті тұрмыста теріден жасалған бұйымдар
Қазақ халқы жануар терілерінен алуан түрлі бұйым жасап, оларды тұрмыста кеңінен пайдаланды. Табиғи теріден жасалған заттар ұзаққа шыдас беретіндігімен, жылылығы және ыңғайлылығымен құнды болған.
- Былғарыдан жасалған торсық, мес, саба, көнек секілді ыдыстарға қымыз, су, айран сақталған. Бұл ыдыстар жеңіл, ауа өткізетін, иіс сіңірмейтін және берік болған. Торсықтар мен мес әдемі ою-өрнектермен әрленіп, ұлттық нақыш берген.
- Теріден тігілген аяқкиім – мәсі, етік, шоқай, саптама дала жағдайына өте ыңғайлы болған. Былғары аяқкиім суық пен ылғалдан қорғайды, ауа өткізеді және ұзақ жолға төзімді келеді. Аяқкиімнің түрі мен безендірілуі иесінің әлеуметтік дәрежесін көрсеткен.
- Теріден қару-жарақ, аңшылық құралдары жасалған. Қынап, қорамсақ, оқ салғыш сияқты бұйымдар берік әрі ыңғайлы болып, кейде ішіне мех салып жылытатын. Ат әбзелдеріндегі әрлеу иесінің мәртебесін танытатын.
- Киіз үй жабдығы мен үй ішінің сәнінде теріден тігілген төсеніш, кілем, қабырға ілгіш, жамылғы жиі қолданылған. Ешкі, қой, түлкі, қасқыр терілері үйге жылылық, сән мен мәртебе берген. Бай-бағландар үйлерін сәнді аң терілерімен әрлеген.
- Теріден жасалған киім – тон, ішік, тымақ, шалбар секілді киімдер қазақтың күнделікті өмірінде ерекше орын алған. Бұл киімдер суыққа төзімді, жылы әрі сәнді болған. Әр өңірде киім үлгісі мен безендірілуі өзгеше өрнектелген.
Теріден жасалған әр бұйым тұрмыстық қажеттілік қана емес, ұлттық мұраның көрінісі саналған.
Теріден жасалған бұйымдардың мәдениеттегі және салт-дәстүрдегі орны
Жануар терісі тек тұрмыстық қажеттілікке ғана емес, мәдени символикаға да ие болған. Түрлі мерекелерде, салт-жоралғыларда, өмірдің маңызды сәттерінде теріден жасалған бұйымдар ерекше орынға ие болған.
- үйлену тойында, басқа да үлкен мерекелерде теріден жасалған бұйым сыйға тартылып, жас жұбайларға ақ тілектер білдірілген;
- сәнді оюмен көмкерілген бұйымдар мұра ретінде сақталып, ұрпаққа аманат етілген;
- ат әбзелдерін безендіруге ерекше мән берілген, ол иесінің абыройы мен байлығын білдірген;
- дәстүрлі рәсімдерде белдік, тұмар, арнайы қалта секілді бұйымдар пайдаланылып, олар адамның өміріндегі белгілі бір кезеңді білдірген;
- балалар мен әйелдердің бас киім, әшекейлерінде аң-құс терілері арқылы әлеуметтік мәртебесі мен нәзіктігі көрсетілген.
Теріден жасалған бұйымдар қазақтың табиғатпен етене байланысын, қолөнер шеберлігін және ұрпақ сабақтастығын паш етеді.
Жануар терілерін тұрмыста қолдану – қазақ халқының табиғатты аялау, әр ресурсты қадірлеп жұмсау дәстүрінің көрінісі. Былғары, аң терісі сияқты табиғи материалдан жасалған бұйымдар тұрмысты жеңілдетіп қана қоймай, ұлттық болмыстың ажырамас бөлшегіне айналған. Теріні өңдеу мен пайдалану өнері ғасырлар бойы үзілмей, атадан балаға мұра болып жалғасып келеді.
