Мазмұны
Ауа райы – табиғатпен етене өмір сүретін көшпелі халықтар үшін шешуші маңызға ие болған. Күннің райы көшіп-қону бағытына, малдың күйіне, жайылымның жайлылығына, тіпті адам өмірінің қауіпсіздігіне тікелей әсер еткен. Ғасырлар бойы жазық даланы мекендеген қазақ халқы ауа райының өзгерісін сезіп, болжай алатын шынайы шеберлік қалыптастырған. Олар табиғат құбылыстарын жіті бақылап, жан-жануардың әрекетін, желдің бағытын және маусымдық ерекшеліктерді негізге ала отырып, өзіндік болжам жүйесін жасап шықты. Бұл – тәжірибеге, даналыққа және ұрпақ сабақтастығына негізделген дәстүрлі білім.
Жел бағытын анықтаудың дәстүрлі тәсілдері
Қазақ мәдениетінде желдің бағыты тек ауа райын анықтауға емес, жалпы өмірге бағыт сілтеуші ретінде де қарастырылған. Әр тараптан соққан желдің өзіндік атауы мен мәні болған.
- оңтүстіктен соққан «көкем желі» – көктемнің басталғанын білдіретін жылы, жанға жайлы леп;
- солтүстіктен соққан «сары аяз» – қысқы суық пен құрғақ желдің белгісі, аязды күндермен байланысты;
- батыстан келетін жел – ылғал мен жауын-шашынды жиі алып келетін құбылыс;
- шығыстан соғатын жел – көбіне құрғақ әрі аспанды ашық қылатын ықпалды тасымалдаушы;
- аңызақ жел – «желмая» деп те аталып, маусымның ауысуын немесе құбылмалы ауа райын меңзейтін белгі ретінде қабылданған.
Дала көрінісіне қарап, тәжірибелі кісілер шөптің сыбдыры, шаңның бағыты немесе малдың қимылы арқылы желдің қай тұстан соққанын дәл айыра білген.
Табиғат пен жануарлар мінезіне негізделген болжау
Қазақтар ауа райын болжау үшін тек желге ғана емес, айналадағы табиғи құбылыстар мен жан-жануарлардың мінез-құлқына да сүйенген. Осындай назар аударуға тұрарлық белгілер дәл әрі пайдалы болған.
- Егер таң алдында аспан бозғылт-сары болып, бұлтсыз болса – күн ыстық әрі құрғақ болады. Көкжиектің анық көрінуі тұрақты жылы күннің белгісі.
- Жылқылар себепсіз мазасызданып, басын шайқап тұрса – дауыл жақындаған. Бұл жануарлар озон иісі мен ауа қысымының өзгерісін сезіп, ерте сақтанады.
- Күн жылы болса да, жазда инеліктер жерге жақын ұшса – жаңбыр жауады. Атмосфералық қысым төмендегенде олар жерге жақын жүреді.
- Ыстық күндері сиырлар көлеңке іздемей, жайылып жүрсе – ыстық ұзаққа созылмайды. Малдың түйсік деңгейі күшті.
- Қасқырлар немесе шибөрілер кешкісін ұзақ ұлыса – түнде жел тұруы немесе температураның күрт өзгеруі мүмкін. Жабайы аңдар ауадағы ылғал мен жел ағысының өзгерісін сезеді.
Осындай белгілерді байқау арқылы қазақтар күнделікті тұрмысын, көшу бағытын немесе шаруашылық жоспарын нақтылай түскен.
Ай фазасы мен маусымға негізделген түсініктер
Ауа райын болжауда қазақ халқы айдың өзгерісіне, маусым мен уақытқа да ерекше мән берген. Белгілі бір кезеңдерде кейбір құбылыстар ерекше мағынаға ие болған.
- Наурыз мейрамында оңтүстік-шығыстан жылы самал соқса – жыл берекелі өтеді деп болжаған;
- мамыр айындағы қалың таңғы тұман – ұзақ әрі ыстық күздің белгісі;
- жаздың ортасында түнгі жел күшейсе – күз құрғақ әрі желді болады;
- алғашқы үсік түспей тұрып бірнеше күн бойы батыс желі соқса – қыс жұмсақ басталады;
- жаңа ай туар алдында желдің бағыты жиі өзгерсе – бұл тұрақсыз кезең, жауын-шашын немесе құрғақшылық болуы мүмкін.
Айдың фазасын, маусым ерекшелігін және жел бағытын бірге бақылау арқылы қазақтар шөп шабу, жүн қырқу, жайлау көші сынды маңызды істерді нақты уақытқа жоспарлаған.
Мәдени қабылдау мен желге қатысты ұғымдар
Қазақ дүниетанымында жел тек табиғи құбылыс емес, рухани мағынасы бар ерекше күш ретінде де қарастырылған. Ол өмірдің, өзгерістің, еркіндіктің символы саналған.
- «Көктемнің жұмсақ самалы» – жаңа өмір мен үміттің белгісі ретінде бейнеленген;
- «Қыстың қара бораны» – сынақ пен қиындықтың көрінісі ретінде қабылданған;
- ауыз әдебиетінде жел – еркін даланың, арман мен шабыттың белгісі;
- мақал-мәтелдерде жел адамның көңіл-күйі мен тағдырындағы өзгеріспен салыстырылады;
- кейбір діни жоралғыларда желдің бағыты ата-баба рухының мақұлдауы немесе белгісі ретінде қарастырылған.
Осындай терең символика адам мен табиғаттың арасындағы байланысқа рухани сипат беріп, желді сезінуді мәдени қабатқа көтерген.
Қазақ халқы ғасырлар бойы табиғатты бақылап, жел мен ауа райының құбылыстарын түсініп, тәжірибеге негізделген болжам жүйесін қалыптастырған. Желдің бағытын, күшін және ырғағын сезіну – тек күнделікті қажеттілік емес, табиғатпен үндес өмір сүрудің бір көрінісі. Бүгінгі таңда бұл білім қайта жаңғыруға лайық. Ол – ата-бабалардан қалған өмірлік бағдар ғана емес, қазіргі әлемдегі үйлесімділікке апарар жол.
