Мазмұны
Қазақтың ою-өрнегі – бұл тек сәндік элемент емес, ғасырлар тереңінен жеткен халықтың дүниетанымы мен өмір салтының көрінісі, ата-баба аманаты мен өмірге деген көзқарасының ерекше коды. Киім-кешек пен ыдыс-аяқта, тұрмыстық бұйымдарда кездесетін әрбір өрнек өзіне тән мәнге ие, белгілі бір мақсатқа арналған. Көшпелі халық үшін оюлар тек әшекей ғана емес, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан рухани мұра, салт-дәстүр мен сенімнің көрінісі, ал кейде тіпті қорғаныш қызметін атқарған. Қазақтың бай мәдениетін, эстетикалық талғамы мен дүниетанымын терең түсіну үшін ұлттық өрнектердің құпия мағынасын ашу аса маңызды.
Оюлардың пайда болуы мен мәні
Қазақ ою-өрнегі жазу пайда болғанға дейін-ақ халықтың өмірінде маңызды орын алған. Әрбір символдың, әр оюдың өзіндік мәні мен мақсаты бар еді. Көптеген өрнектер ұрпаққа білім мен даналықты жеткізудің құралына айналды.
- қазақ оюлары табиғаттан, жануарлар мен өсімдіктер әлемінен, таулар мен өзен-көлдерден шабыт алған;
- әр өрнек тек сәндік қызмет атқарып қоймай, түрлі жамандық пен пәле-жаладан, көз тиюден сақтайтын тұмар саналған;
- өрнектер адам жасының, әлеуметтік мәртебесінің, отбасындағы орнының айғағы ретінде белгілі бір тәртіппен қолданылған;
- шебер аналар өрнектің құпия сырын қызы мен немересіне үйретіп, ұлттық дәстүр мен өмірлік даналықты ұрпаққа аманаттаған;
- оюдың күрделілігі мен көптігі үй иесінің тұрмысы мен мәртебесін көрсеткен, ал шебердің қолөнерге жетіктігін дәлелдеген;
- геометриялық пішіндер мен ирек сызықтар көшпелі өмірдің үздіксіз қозғалысын, шексіздікті, болашаққа ұмтылысты меңзеген;
- оюлардың қайталануы дәстүр сабақтастығы мен ата-бабаны құрметтеудің белгісі болған.
Осы ерекшеліктерді білу арқылы қазақ өрнегінің халықтың тарихымен, рухани әлемімен тығыз байланысты екенін түсінуге болады.
Негізгі мотивтер мен олардың астары
Қазақтың ұлттық өрнектерінде ерекше терең мағына бар, олардың әрқайсысы адамға белгілі бір қуат пен сенім береді. Киім-кешек, ыдыс-аяқ пен зергерлік бұйымдардағы әрбір ою жасырын ақпарат тасушы, рухани тілші іспеттес.
- «Қошқар мүйіз» (қойдың мүйізі) – күш-қуаттың, молшылық пен берекенің белгісі. Бұл өрнек кілем, белдік, түрлі тұрмыстық заттарда жиі кездеседі, қазақ халқының мал шаруашылығына деген құрметін білдіреді.
- «Түйе табан» (түйенің ізі) – төзімділік, берік болмыс пен жолы болғыштықтың нышаны. Мұндай өрнек ер-тұрман, ноқта, алыс сапарға арналған бұйымдарда кездесіп, ұзақ жолдың сәттілігін тілеген.
- Өсімдік тектес оюлар адамның табиғатпен байланысын, ұзақ ғұмыр мен саулықты білдіреді. Әсіресе әйел адамдардың киімдері мен әшекейлерінде жиі кездеседі.
- Геометриялық фигуралар – ромб, үшбұрыш, дөңгелек – үйлесімділік пен тәртіп, қорғаныш пен тұрақтылықтың символы. Мұндай өрнектер кесте, тоқымаларда және ағаш, саздан жасалған ыдыстарда пайдаланылады.
- Су мен бұлтқа қатысты мотивтер құрғақшылықтан, жұттан сақтайтын, үйге береке мен тыныштық әкелетін тұмар ретінде қолданылған.
- Құстар мен жануарлар бейнесі еркіндікке ұмтылыс, жаудан қорғану және ата-бабамен рухани байланысты білдірген.
- Әр түрлі мотивтерді біріктіретін күрделі оюлар әлемнің көпқырлылығын, отбасы ынтымағы мен жәрдемдесудің маңызын жеткізеді.
Өрнектер ешқашан кездейсоқ жасалмаған: әр сызық пен бейнеде ғасырлар бойы жиналған білім мен даналық жатыр.
Бүгінгі мәдениеттегі ою-өрнектің орны
Қазіргі таңда қазақ ою-өрнегі ұлттық бірегейліктің ажырамас бөлшегі, сән мен өнердің заманауи үлгісі ретінде қайта түлеп келеді.
- заманауи дизайнерлер мен қолөнершілер көне өрнектерді жаңаша көзқараспен зерделеп, киім, аксессуар мен интерьер дизайнында жиі пайдаланады;
- қазақы оюлар халықаралық сахнада елдің ерекшелігін танытатын мәдени рәмізге айналды;
- ұлттық бұйымдар мен кәдесыйларда дәстүрлі өрнектерді қолдану арқылы халықтың тарихы мен өнерін дәріптеу жолға қойылды;
- жаңа буын дизайнерлері оюды заманауи технология мен материалдармен үйлестіріп, ұлттық нақышты жаңа бағытта дамытып отыр;
- ою-өрнек мемлекеттік рәміздерде, сәулет өнері мен цифрлы дизайнда да кеңінен қолданылуда;
- қазақы өрнегі бар бұйымдар туристер арасында үлкен сұранысқа ие болып, этнотуризм мен қолөнердің дамуына үлес қосуда;
- оюдың кең танымал болуы жас ұрпаққа тарихты терең сезінуге, тамырымен мақтануға жол ашуда.
Қазақтың ою-өрнегі – халықтың өмірлік философиясы, арман-тілегі мен даналығы, ұрпаққа аманатталған бай мұрасы. Әр өрнектің астарлы мағынасын түсіну арқылы ұлттық құндылыққа, терең мәдениетке бойлай аламыз. Өрнекпен көмкерілген әр зат – тек тұрмыстық бұйым ғана емес, ата-бабаның рухы мен қазақ әлемінің көркемдік нышаны.
