Мазмұны
Түнгі аспандағы шексіз жұлдыздар адамзаттың ежелден бері таңданысы мен қызығушылығын тудырып келеді. Сол жұлдызды әлемнің ішінде ерекше орын алатын – Құс жолы галактикасы, яғни біздің ғаламдық үйіміз. Ежелгі дәуірлерде адамдар аспанды кесіп өтетін ақшыл жолақты көріп, оның табиғатын түсіндіру үшін түрлі аңыздар ойлап тапқан. Бүгінде ғылым оның құрылымын егжей-тегжейлі зерттегенімен, Құс жолы әлі де көптеген құпиясын сақтап отыр.
Құс жолы дегеніміз не
Құс жолы – миллиардтаған жұлдыздар, планеталар, тұмандықтар мен ғарыштық шаң-тозаңнан құралған алып спиральды галактика. Оның диаметрі шамамен 100 мың жарық жылы, ал орталық бөлігінің қалыңдығы 10 мың жарық жылы шамасында. Күн жүйесі де осы галактиканың құрамында, оның орталығынан шамамен 27 мың жарық жылы қашықтықта айналып жүр.
Бұл жүйе тыныш емес – онда жұлдыздар туып, сөнеді, ал газ бен шаң жаңа жұлдыздарға айналады. Осы үздіксіз қозғалыс пен өзгеріс Құс жолын тірі организм секілді дамушы жүйеге айналдырады.
Галактиканың құрылысы мен пішіні
Ғалымдар Құс жолын ортасында айқын белдеуі бар спиральды галактика деп сипаттайды. Ол үлкен жұлдыздық диск түрінде, ортасында тығыз ядро және айналасына оралған бірнеше спиральды тармақтармен бейнеленеді.
- Орталық бөлігі ең тығыз аймақ болып саналады. Мұнда жұлдыздар шоғыры мен жоғары энергиялы сәулелену көздері шоғырланған.
- Балдж деп аталатын созылыңқы аймақ ядроны спиральды тармақтармен байланыстырады. Онда негізінен ескі жұлдыздар мен газ бұлттары орналасқан.
- Галактиканың көп бөлігін спиральды тармақтар құрайды. Дәл осы аймақтарда жаңа жұлдыздар мен планеталық жүйелер пайда болады. Күн жүйесі Стрелец тармағының шеткі бөлігінде орналасқан.
- Диск айналасын гало деп аталатын сирек жұлдыздар мен қараңғы материядан тұратын аймақ қоршап тұр. Бұл қабат көзге көрінбегенімен, галактиканың айналуына айтарлықтай әсер етеді.
Мұндай құрылым Құс жолының өзіндік келбетін қалыптастырып, оны басқа галактикалардан ерекшелейді.
Ең қызықты деректер
Құс жолы туралы мәліметтер адамзаттың ғарышқа деген түсінігін кеңейтті. Зерттеулер оның шексіздігі мен күрделілігін дәлелдейді.
- Құс жолында шамамен 400 миллиард жұлдыз бар;
- жұлдыздардан бөлек, онда сансыз көп планеталар, астероидтар мен кометалар кездеседі;
- шамамен әрбір екінші жұлдыздың өз планетасы бар, сондықтан өзге тіршілік иелерінің болуы әбден мүмкін;
- галактиканың ортасында Күннен миллиондаған есе ауыр Стрелец A* деп аталатын аса ірі қара құрдым орналасқан;
- Құс жолы ғарышта секундына шамамен 600 километр жылдамдықпен қозғалып, Геркулес шоқжұлдызына қарай бағыт алып барады;
- бізге ең жақын алып галактика – Андромеда – баяу жақындап келеді, шамамен бірнеше миллиард жылдан кейін олар бірігіп, жаңа жүйе түзуі ықтимал;
- жұлдыздар галактиканың ортасын толық бір айналып шығуға орта есеппен 230 миллион жыл жұмсайды;
- Құс жолы бізге алып көрінгенімен, ол Әлемдегі жүздеген миллиард галактиканың бірі ғана.
Бұл деректер ғаламның ауқымын және оның құрылымының қаншалықты күрделі екенін айқын көрсетеді.
Құс жолы мифологияда және мәдениетте
Аспандағы жарық жолақ ежелден адам баласын шабыттандырған. Әр халық оны өзінше түсіндіріп, ерекше мағына жүктеген.
- Ежелгі гректер оны Гера құдайының сүтінен пайда болған аспан ізі деп есептеген. Аңыз бойынша, аспанға төгілген бірнеше тамшы сүт жұлдыздарға айналған.
- Славян халықтарында Құс жолы рухтардың аспанға көтерілер жолы деп түсіндірілген. Ол өмір мен өлім арасындағы байланысты бейнелеген.
- Қытай мифологиясында бұл жарық жолақ Небес өзені деп аталып, екі ғашық – бақташы мен тоқымашы жұлдыздарын бөліп тұрған тосқауыл ретінде суреттелген.
- Көшпелі халықтар Құс жолын түнгі сапарларда бағыт көрсетуші нұсқаушы ретінде пайдаланған. Ол табиғи компас қызметін атқарған.
Осылайша, Құс жолы тек астрономиялық нысан ғана емес, адамзаттың рухани мәдениетінің де ажырамас бөлігіне айналды.
Құс жолы – ғаламның сұлулығы мен құпиясын паш ететін ерекше құбылыс. Ол бізге Әлемнің кеңдігін және адамзаттың оның ішіндегі кішкентай орнын еске салады. Ғалымдар зерттеуін жалғастырған сайын жаңа жаңалықтар ашылуда, бірақ бұл галактиканың сырлары әлі де толық ашылған жоқ. Түнгі аспанға көз тастай отырып, біз тек жұлдыздарды емес, бүкіл ғарыш тарихының үнін естиміз.
