Мазмұны
Табиғатта таңғаларлық жаратылыстар көп, олардың кейбірі көзге үйреншікті болса да, ішінде талай тылсым сыр бар. Шегіртке – жаздың ыстығында дала мен шабындықтарда жиі кездесетін ерекше жәндік. Оның секіргіштігі мен шырылы талай адамның есінде сақталған. Алайда бұл кішкентай жәндіктің өмірі мен мінез-құлқы күтпеген жаңалықтарға толы. Төменде шегірткелердің биологиясы мен әдеттері жайлы қызықты деректермен танысайық.
Таңғажайып секірушілер әлемі
Шегірткелердің ең ерекше қасиеті – олардың секіру қабілеті. Ұзын артқы аяқтары арқылы олар өз дене ұзындығынан бірнеше есе биікке секіре алады.
- Орташа шегірткенің ұзындығы 3–5 сантиметр болса да, ол өз бойынан 20–30 есе ұзақ қашықтыққа секіреді. Мұндай күш аяқ бұлшықеттерінің серіппе секілді жұмыс істеуінен туындайды.
- Секіру алдында шегіртке артқы аяқтарын бүгіп, энергия жинайды, содан кейін оны бір сәтте босатып, жерден қатты серпіледі. Ғалымдар бұл қозғалысты кішкентай катапультаға теңейді.
- Артқы аяқтарының ерекше құрылымы шегірткеге тек алысқа секіруге ғана емес, жерге жұмсақ қонуға да мүмкіндік береді. Бұл қасиет жыртқыштардан қашып, қалың шөптің арасында тез қозғалуына көмектеседі.
Осы ерекше бейімделудің арқасында шегірткелер латынша Caelifera деп аталады, бұл сөздің мағынасы «қысқа қанатты секіргіштер» дегенді білдіреді.
Жазғы әуен иелері
Шегірткелердің шырылы – жазғы кештің табиғи әуені іспетті. Бірақ бұл дыбыс жай ғана фон емес, олардың өзара қатынасының негізгі тәсілі.
- шырыл дыбысы артқы аяқтың қанат шетін ысқылауы арқылы пайда болады;
- әр түрдің өзіне тән ырғақ пен жиілігі бар, осы арқылы шегірткелер бір-бірін таниды;
- дыбыс ауа температурасына байланысты өзгереді: күн ысыған сайын шырыл жиілейді;
- кейбір түрлердің дыбысы адам ести алмайтын ультрадыбыстық диапазонда шығады;
- әдетте шырылдайтын – аталықтар, ал аналықтар жақсы есту қабілетінің арқасында олардың дыбысын оңай ажыратады.
Мұндай «музыка» тек жұптасу үшін ғана емес, кеңістікте бағыт табуға да көмектеседі.
Табиғатқа бейімделу ерекшелігі
Шегірткелердің қоршаған ортаға бейімделу қабілеті өте жоғары. Олар түсін өзгертіп, айналамен үйлесіп кетеді және қауіп төнгенде тез әрекет етеді.
- Көпшілігі жасыл немесе қоңыр түсті, бұл түс оларды шөп арасында көзге түспейтін етеді. Кейбір түрлер маусымға байланысты реңін аздап өзгерте алады.
- Күрделі құрылысты көздері кең көру бұрышын қамтамасыз етеді, бұл оларға кез келген бағыттағы қозғалысты байқап үлгеруге мүмкіндік береді.
- Сезімтал мұртшалары ауадағы ең әлсіз тербелісті де анықтай алады. Осы қасиет арқылы шегіртке жақындаған қауіптен тез қашып үлгереді.
Бұл бейімделулер олардың табиғи ортада аман қалуына және ұрпақ жалғастыруына зор ықпал етеді.
Шегірткелер жайлы ерекше деректер
Бұл жәндіктердің құрылымы мен тіршілігі таңғаларлық. Олардың кейбір ерекшеліктері ғылым үшін де қызықты зерттеу нысанына айналған.
- олар ауамен тыныс алмайды, денесіндегі ұсақ тесіктер – тыныс саңылаулары арқылы дем алады;
- жүрегі құрсақ бөлімінде орналасқан және минутына 150 ретке дейін соға алады;
- дернәсілдері қуыршақ сатысынан өтпей, ересек күйіне біртіндеп айналады – бұл толық түрленбейтін жәндіктерге тән қасиет;
- әлемнің кейбір елдерінде шегірткелер тағам ретінде пайдаланылады, себебі олардың құрамында көп мөлшерде ақуыз, темір және мырыш бар;
- көне халықтар шегірткелерді береке мен молшылықтың нышаны деп санаған, ал олардың шырылы жайлы ауа райының белгісі болған.
Осы деректер шегірткелердің табиғаттағы рөлін және олардың тіршіліктегі маңызын айқындайды.
Шегірткелер бізге табиғаттағы әрбір жаратылыстың өз орнын және мағынасын еске салады. Олар экожүйенің тепе-теңдігін сақтауға үлес қосып, өзге жануарларға қорек көзі болады. Шағын ғана жәндіктің өмірінен біз бейімделу мен үйлесімнің тамаша үлгісін көреміз. Табиғаттың әр бөлшегі сияқты, шегірткелер де өмірдің әуенін толықтырып тұрған нәзік нота іспетті.
