Мазмұны
Көптеген халықтарда шыққан текті білу жеке адамның ғана емес, тұтас қауымның тұрақтылығының негізі саналған. Ол адамға өз орнын ата-бабалар мен ұрпақтар арасындағы үздіксіз тізбекте түсінуге көмектесті. Көшпелі ортада мұндай таным ауызша дәстүрлер арқылы қалыптасып, тарихты, моральды және әдет-ғұрыпты біріктірді. Сол жүйенің өзегінде шежіре тұрды, ол рулар мен әулеттер туралы мәліметті ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Бұл ұғымның мәнін түсіну арқылы ата-тек жадының қалай сақталғанын аңғаруға болады.
Ұғымның мәні мен шығу тегі
Шежіре – адамның шыққан тегін, ата-бабалар тізбегін жүйелі түрде баяндайтын білім жиынтығы. Ол тек есімдер қатарынан тұрмайды, керісінше рулар арасындағы байланыс пен тарихты қамтиды. Бұл атау әрі дәстүрдің өзін, әрі оны сақтаушыларды білдірген. Негізінде ұрпақ сабақтастығы мен өткенге деген жауапкершілік идеясы жатыр. Осындай жады формасы әлеуметтік құрылым мен тарихи сананы сақтауға мүмкіндік берді.
Қоғамдық өмірдегі орны
Ата-баба жады күнделікті өмірде нақты қызмет атқарды. Ол некелік шектеулерді, мұрагерлік тәртібін және қауым ішіндегі иерархияны айқындады. Өз тегін білу кемелдік пен дәстүрге құрметтің белгісі ретінде қабылданды. Шежіре арқылы мінез-құлық нормалары мен ортақ құндылықтар бекітілді. Осылайша ол әлеуметтік қатынасты реттейтін құралға айналды.
Таралу жолдарын қарастырмас бұрын, бұл жүйенің сенім мен жеке жауапкершілікке сүйенгенін атап өткен жөн.
- шежіре туыстық байланысты дәлелдеуге қызмет етті;
- ауызша әңгімелер қауымға тиесілілік сезімін күшейтті;
- ата-баба туралы білім моральдық бағдар қалыптастырды;
- тарихи тәжірибені сақтауға мүмкіндік берді.
Осы қызметтер дәстүрді жазба нұсқасыз-ақ тұрақты ұстады.
Ауызша жеткізу және жады сақтаушылар
Шежірені сақтаудың негізгі тәсілі – үлкендерден кішіге ауызша жеткізу болды. Бұл істе ақсақалдар мен шежірені жетік білетін адамдар ерекше рөл атқарды. Олар ұзын-сонар есімдер тізбегін есте сақтап, оны тағылымды оқиғалармен байланыстыра білді. Әңгімелеу жиындарда, отбасылық кездесулерде және салт-жора кезінде жүзеге асты. Мұндай әдіс ақпараттың тірі әрі әсерлі түрде сіңуін қамтамасыз етті.
Жазба нұсқалардың пайда болуы
Уақыт өте келе кейбір шежірелер қағаз бетіне түсіріле бастады. Бұл әсіресе көлемді деректерді сақтауға және бұрмаланудың алдын алуға мүмкіндік берді. Жазба түрі ауызша дәстүрді толықтырды, бірақ оны толық алмастырған жоқ. Мұндай мәтіндер оқытуда және тегіне қатысты дауларда тірек болды. Екі тәсілдің қатар қолданылуы жадының беріктігін арттырды.
Жүйелеу үшін шежірені сақтаудың негізгі жолдарын бөліп көрсетуге болады.
- Отбасы мен ру ішінде айтылатын ауызша әңгімелер.
- Негізгі тармақтарды бекітетін жазба шежірелер.
- Есімдерді құндылықтармен байланыстыратын салттық әрі тағылымды үлгілер.
Әрбір жол дәстүрдің тұтастығын қамтамасыз етті.
Қазіргі кезеңдегі маңызы
Бүгінде ата-текке деген қызығушылық қайта жанданып келеді. Шежіре мәдени мұраның бір бөлігі әрі өзіндік таным көзі ретінде қабылданады. Ол жоғалған байланыстарды қалпына келтіруге және отбасының тарихи тамырын түсінуге көмектеседі. Қазіргі технологиялар архив деректерін ауызша естеліктермен ұштастыруға мүмкіндік беріп отыр. Соның нәтижесінде дәстүр жаңаша сипат алып, өз өзегін сақтап қалуда.
Шежіре әрдайым жай ғана ата-бабалар тізімі болмаған. Ол өткен мен болашақ алдындағы жауапкершілікті қалыптастырды. Ата-тек жадының берілуі әлеуметтік байланыстар мен адамгершілік бағдарды нығайтты. Бұл дәстүрді сақтау тарих пен мәдениетті тереңірек ұғынуға жол ашады. Сондықтан шежіре ұрпақ сабақтастығын түсінудегі маңызды құндылық болып қала береді.
