Мазмұны
Әр халықтың тарихы ұрпақтар жадында сақталған оқиғалар мен тағдырлардан құралады. Сол байланысты үзбеу үшін адамдар тектік жүйені жасап, ата-бабаларынан қалған мәліметтерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Қазақ халқы үшін бұл міндетті атқарған негізгі дәстүрлі құрал – «шежіре». Ол тек ата-тек тізбегі ғана емес, тұтас бір ұлттың рухани мәдениетін, тарихи тәжірибесін және әлеуметтік құрылымын көрсететін құндылық. Уақыт өткен сайын шежірені зерттеу қазақ қоғамының қалыптасу заңдылықтарын түсінуге, халықтың дүниетанымын тануға мүмкіндік береді.
Шежіренің мәдениеттегі маңызы
Шежіре қазақтың дәстүрлі қоғамында әлеуметтік құрылымды айқындайтын негізгі жүйелердің бірі болды. Адам өзінің қай атадан тарайтынын, жеті атасына дейінгі туыстығын, руын және жүзін толық білуге міндетті саналды. Мұндай білім қоғамдағы тәртіпті сақтауға, отбасы арасындағы қарым-қатынасты реттеуге және ұрпақ тәрбиесін нығайтуға ықпал етті.
Шежіренің негізгі қызметтері:
- ата-баба тарихын сақтау және ұрпақ санасына жеткізу;
- туыстық байланысты нығайту және бірлікті күшейту;
- жақыннан қыз алыспау арқылы некелік тәртіпті бақылау;
- салт-дәстүрге, моральдық құндылықтарға құрметпен қарауды тәрбиелеу;
- рулар мен тайпалардың көрнекті тұлғалары туралы мәлімет беру.
Бұл ерекшеліктер шежіренің қазақ мәдениетіндегі маңызын толық көрсетеді.
Шежірені құрау және жеткізу тәсілдері
Алғашқы кезеңде шежіре ауызша түрде таратылды. Ру ақсақалдары, шежірешілер және ел ішінде беделді адамдар ата-тек тізбегін дәл айтуға жауапты болды. Олар тарихи оқиғаларды, ру көсемдерінің есімдерін және ұлы батырлардың ерліктерін жатқа айтып, арнайы жиындарда және салтанатты шараларда жеткізді. Кейіннен тарихи мәліметтер жазбаша түрде рәсімделіп, шежірелік кітаптар пайда болды.
Шежіре жүргізудің негізгі ерекшеліктері:
- Ауызша айту – басты әдіс болған. Көшпелі өмір салты жағдайында жазба мұра сақтау қиынға соқты. Сондықтан есту және жаттау қабілеті өте жоғары бағаланды. Бұл мәдениет дәлдікті, жауапкершілікті және тектік тәрбиені қалыптастырды.
- Тізбектер тарихи оқиғалармен тығыз байланысты. Шежірелерде ата тізімі ғана емес, ел тарихына әсер еткен оқиғалар, соғыс кезеңдері және қоныс аударулар туралы деректер қамтылды. Мысалы, үш жүздің қалыптасуы шежірелерде толық көрсетілген.
- Шежіреші тұлғаларының рөлі өте жоғары болған. Олар ру тарихын терең білетін және қоғамда үлкен беделге ие адамдар еді. Олардың еңбегі рухани бірлікті сақтауға көмектесті.
- Жазбаша нұсқалардың пайда болуы тарихи деректерді жүйелеуге мүмкіндік берді. ХVIII–ХХ ғасырларда көптеген шежірелер жинақ түрінде құрастырылып, кейінгі ұрпаққа жеткізілді.
Бұл ерекшеліктер шежіренің өміршеңдігін және ғылыми маңызын айқындайды.
Шежіренің құрылымы
Қазақ шежіресінің құрылымы жүйелі түрде ұйымдастырылған. Онда жүз, тайпа, ру және ата бөліністері нақты көрсетіледі. Әр адам өзінің шежіресін кемінде жеті атаға дейін білуге тиіс болды. Мұндай талап туыстық байланыстарды жүйелі сақтауға көмектесті және қоғамдағы жауапкершілік деңгейін арттырды.
Шежіре құрылымына кіретін негізгі элементтер:
- ру мен тайпаның ірі құрамдары;
- жеті атаға дейінгі тік шежіре тізбегі;
- белгілі тарихи тұлғалар туралы деректер;
- ата-баба аруақтарына құрмет көрсету;
- рулық байланыстарды түсіндіру.
Осы құрылым ел ішіндегі тәртіп пен ұйымдасқан жүйені қалыптастырды.
Қазіргі қоғамдағы шежіренің рөлі
Бүгінде шежіреге деген қызығушылық қайта жанданды. Көптеген отбасылар ата-бабалары туралы ақпарат жинап, архивтерден мәлімет іздеп, электронды шежіре базаларын жасайды. Бұл дәстүр ұлттық болмысты сақтаудың маңызды құралына айналды.
Қазіргі заманға тән үрдістер:
- отбасы тарихына қатысты жеке архивтер жинау;
- шежіре кітаптары мен зерттеу еңбектерін шығару;
- тарихи тұлғалар туралы мәліметтерді жаңарту;
- мектеп және университет бағдарламаларында шежірені зерттеу;
- ғылыми және деректік экспедицияларды ұйымдастыру.
Бұл өзгерістер шежіренің маңызын уақыт өткен сайын арттырып отырғанын көрсетеді.
Шежіре – өткен мен болашақты жалғап тұрған рухани көпір. Ол адамға өзінің кім екенін, қайдан шыққанын және қандай құндылықтарды сақтау керек екенін түсіндіреді. Ата-текке құрмет – ұлттық бірліктің негізі. Өз тегін құрметтеген адам елін де қадірлейді.
