Мазмұны
Қазақстан тарихында тұтас дәуірдің символына айналған тұлғалар бар. Солардың бірі – қазақ халқының түп-тамырын зерттеуге бар өмірін арнаған тарихшы Тұрғын Алмас. Оның еңбектері ғылыми ортада да, қоғамда да үлкен қызығушылық тудырып, пікірталастарға себеп болды. Шынайы өткенді ашып көрсетуге бағытталған табандылығы мен қажырлы ізденісінің арқасында бұл есім ел шекарасынан асып, танымал болды.
Балалық шағы мен білімі
Болашақ ғалым 1939 жылы Шығыс Қазақстан облысының Шүлбі ауданында дүниеге келді. Соғыстан кейінгі ауыр жылдарда балалық шағын өткізді. Қиын тұрмысқа қарамастан, ол жас кезінен-ақ білімге құштар болып, ұлттық мәдениет пен ата-баба мұрасына қызығушылық танытты.
Мектепті бітірген соң Алматы мемлекеттік университетінің тарих факультетіне оқуға түсті. Студенттік кезең оның ғылыми көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Дәл осы уақытта қазақ халқының ерте дәуірін зерттеуге деген құлшынысы айқындала бастады.
Ғылыми ізденістер
Зерттеуші ретінде Тұрғын Алмас көне дәуірлерге қатысты күрделі тақырыптарды қарастырды. Оның ғылыми мұрасының ішінде ерекше орын алатын еңбек – «Хунну» атты көлемді кітап. Бұл зерттеуде ол қазақ халқының шығу тегін ғұндармен байланыстыра отырып, тың тұжырымдар жасады.
Еңбегінде шығыс деректерін салыстыра талдап, бұрынғы тарихнамаларда сирек пайдаланылған материалдарды ғылыми айналымға қосты. Ғалым қазақ руларының тамырын қытай және парсы жылнамаларында кездесетін көне тайпалармен сабақтастырды. Мұндай көзқарас қоғамда кең резонанс тудырды.
«Хунну» еңбегінің ерекшеліктерін былайша атап өтуге болады:
- Шығыс деректерінен алынған мол мәліметтерді ғылыми ортаға енгізді.
- Қазақ халқының шығу тегіне қатысты тың тұжырым жасап, оны Орталық Азиядағы қуатты көшпелі бірлестіктермен байланыстырды.
- Ұлттық болмыс пен тарихи сабақтастық мәселелерін көтеріп, қалың оқырманның қызығушылығын оятты.
Қоғамдық пікірталастар
Кітап жарық көргеннен кейін ғалымға түрлі бағалар берілді. Бір зерттеушілер оның батыл ойлары мен жаңашылдығын жоғары бағаласа, екінші тарап дәлелдемелердің кейбірін сынға алды. Дегенмен пікірталастар Тұрғын Алмастың танымал болуына ықпал етіп, еңбектерінің кең таралуына жағдай жасады.
XX ғасырдың соңында Қазақстанда ұлттық сананың жандану кезеңі басталған болатын. Сол тұста ғалымның идеялары қоғамға ерекше серпін беріп, тарихи тамырын сезінуге және өткенге деген мақтаныш сезімін күшейтуге ықпал етті.
Ғалымның ғылыми және қоғамдық мұрасының негізгі бағыттары мыналар еді:
- Орталық Азия көшпелі тайпаларының тарихын зерттеу;
- қытай және парсы деректерін кеңінен насихаттау;
- қазақ халқының этномәдени дамуының үздіксіздігі жайлы тұжырым қалыптастыру;
- тарихи жады мен ұлттық бірегейлік мәселелерін қоғам назарында ұстау.
Бұл бағыттар оны ғылыми ортадан бөлек, мәдени өмірде де беделді тұлғаға айналдырды.
Ғалымның тұлғасы мен мұрасы
Тұрғын Алмас тек зерттеуші ғана емес, сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне үлес қосқан ағартушы болды. Оның дәрістері тыңдаушыларға әсерлі жеткізіліп, әрдайым тарихтың құндылығын сезіндіре алды. Жас ғалымдар оны бағыт-бағдар беретін тәлімгер ретінде қабылдады.
Өмірбаяндық деректеріне сүйенсек, ол өз ұстанымынан ешқашан бас тартпайтын табанды жан болған. Ресми көзқараспен келіспейтін тұстарда да пікірін ашық айтып, ғылыми адалдығынан айнымады. Бұл қасиеті оны замандастарының алдында сыйлы етті.
Бүгінде оның еңбектері әлі де зерттеліп, ғылыми ортада өзекті тақырып ретінде қарастырылады. Қазақ халқының тарихына арналған көзқарастары мен тың тұжырымдары ұлт жадында мәңгі сақталуда.
Тұрғын Алмас – өткеннің құпияларын ашуға батыл қадам жасаған сирек ғалымдардың бірі. Оның еңбектері кейінгі зерттеулерге жол ашып, қазақ тарихнамасында жаңа бағыттардың қалыптасуына негіз болды. Бұл тұлғаның ғылыми мұрасы келешек ұрпаққа ой салып, өз тамырын тануға жетелейді. Тарихқа адалдық пен табандылықтың үлгісі ретінде оның есімі халық жадында ерекше орын алады.
