Мазмұны
Табиғи су айдындары көптеген өңірлердің тарихы мен дамуына зор ықпал етеді. Олар климатты қалыптастырып, шаруашылыққа және адамдардың тұрмыс салтына әсер етеді, сонымен бірге тұрақты экожүйелердің негізін қалайды. Осындай нысандардың ішінде АҚШ пен Канада шекарасында орналасқан Ұлы көлдер жүйесі ерекше орын алады. Картада бұл айдындар таныс көрінгенімен, олардың ауқымы мен ерекшеліктері тереңірек қарағанда таңғалдырады. Төменде осы су жүйесінің маңызын айқындайтын деректер жинақталған.
Ауқымы мен географиялық ерекшеліктері
Бұл жүйе бір-бірімен табиғи бұғаздар мен өзендер арқылы байланысқан бірнеше ірі көлден тұрады. Олардың көлемін салыстырусыз елестету қиын.
Алдымен бір жайтты атап өткен жөн, жер бетінде ашық жатқан тұщы судың ең ірі қоры дәл осы аумақта шоғырланған.
- жалпы ауданы ірі еуропалық мемлекеттердің біріне тең келеді;
- жағалау сызығы мыңдаған шақырымға созылып, күрделі бедер түзеді;
- су көлемі әлемдік тұщы су қорының елеулі бөлігін құрайды;
- кейбір жерлерінің тереңдігі зәулім ғимараттардың биіктігімен салыстырылады.
Осы сипаттамалар Ұлы көлдерді ғаламдық маңызы бар табиғи резервуарға айналдырады.
Аймақ климатына әсері
Көлдер айналасындағы ауа райына айтарлықтай ықпал етеді. Бұл әсер әсіресе маусымаралық кезеңдерде айқын байқалады.
Мұндай ықпал судың жылуды баяу беру қасиетіне байланысты қалыптасады.
- күзде су беті жылуды ұзақ сақтап, салқындауды жұмсартады;
- қыста температураның күрт өзгеруін бәсеңдетеді;
- көктемде ауаның жылынуы біртіндеп жүреді;
- «көлдік қар» құбылысы жағалауда жауын-шашынды арттырады.
Соның нәтижесінде бұл өңірдің климаты құрлықтың ішкі бөліктерінен өзгеше сипатқа ие.
Кеме қатынасы және экономикалық маңызы
Ғасырлар бойы су жолдары жүк тасымалы мен сауда үшін пайдаланылып келеді. Инфрақұрылым дамыған сайын бұл рөл одан әрі күшейді.
Қазіргі кезде де экономикалық мәні жоғары деңгейде сақталып отыр.
- Көлдер арқылы маңызды көлік дәлізі өтеді. Ол өндірістік аймақтарды Атлант мұхитымен байланыстырады. Бұл құрлықтағы тасымалға түсетін салмақты азайтады.
- Порттар жағалаудағы қалалардың дамуына серпін береді. Логистикалық қызметтер жұмыс орындарын қалыптастырады. Мұндай ықпал ұзақ мерзім бойы сақталады.
- Балық шаруашылығы мен туризм өнеркәсіптік пайдалануды толықтырады. Бұл салалар шағын бизнесті қолдайды. Нәтижесінде тұрақты жұмыспен қамту жүйесі қалыптасады.
Осылайша шаруашылықтағы рөлі жергілікті шеңберден әлдеқайда асып түседі.
Экологиялық әртүрлілік және осалдық
Тұщы су экожүйелері биологиялық байлығымен ерекшеленеді. Дегенмен дәл осы құндылық оларды қауіпке де ұшыратады.
Табиғи тепе-теңдік тұрақты бақылауды қажет етеді.
- бұл аймақта балық пен омыртқасыздардың жүздеген түрі мекендейді;
- жағалау белдеуі құстардың қоныс аудару жолына айналған;
- бөгде түрлер экожүйелік байланыстарды бұзады;
- ластану су сапасы мен тірі ағзаларға әсер етеді.
Сондықтан табиғатты қорғау екі мемлекет үшін де маңызды міндетке айналған.
Тарихи және мәдени қырлары
Ұлы көлдердің ықпалы өңір тарихы мен мәдениетінде терең із қалдырған. Олар бағыт-бағдар, ресурс көзі және символ ретінде қызмет етті.
Кейбір жайттарға жеке тоқталған жөн.
- Байырғы халықтар жағалауларды қоныстану мен айырбас үшін пайдаланған. Су тағам мен байланыс жолын қамтамасыз етті. Осылайша тұрақты қауымдастықтар қалыптасты.
- Еуропалық зерттеушілер бұл жүйені құрлықты игерудің кілті ретінде қабылдады. Карталар мен сипаттамалар география туралы түсінікті өзгертті. Осы кезең жаңа тарихи бетбұрыс болды.
- Қазіргі мәдениетте көлдер әдебиет пен өнерде кең көрініс тапты. Олар табиғаттың ұлылығымен байланыстырылды. Бұл бейне бүгінге дейін сақталып келеді.
Тарихи рөл су айдындарын мәдени мұра ретінде де құнды етеді.
Ұлы көлдер табиғи қуатты, экономикалық мүмкіндікті және мәдени жадыны бір арнаға тоғыстырады. Олардың ауқымы мен ықпалы тұщы су айдындары туралы үйреншікті түсініктен әлдеқайда кең. Климатқа әсері, көлік қызметі және биологиялық әртүрлілігі жүйені бірегей етеді. Сонымен қатар осалдық жауапты қатынасты талап етеді. Осы деректерді білу таныс атаудың артында күрделі әрі көпқырлы әлем жатқанын аңғартады.
