Мазмұны
Бетперде – адамзат мәдениетінде ерекше орын алатын құбылыс. Ол тек шығармашылық қиялдың көрінісі ғана емес, сонымен қатар халықтардың рухани дүниетанымының айғағы. Азия құрлығында бетперделер ғасырлар бойы түрлі діни рәсімдерде, мерекелер мен театрлық қойылымдарда қолданылып келеді. Шебер қолымен ойып жасалған бұл бейнелер көзге көрінбейтін әлеммен байланыс орнатып, адамның жан дүниесін бейнелейді. Уақыт өте келе олар тұтас өркениеттердің рухани айнасына айналып, терең философиялық мағынаға ие болды. Азия халықтарының бетперделер тарихына үңілсек, біз өнердің ғана емес, мәдениеттің де жанын сезінеміз.
Әлемдер арасындағы көпір ретіндегі бетперделер
Көптеген азиялық дәстүрлерде бетперде адам мен тылсым күштердің арасындағы дәнекер деп есептелген. Оны шамандар, абыздар мен монахтар рухтарға, құдайларға немесе ата-баба аруағына жалбарынатын рәсімдер кезінде таққан. Мұндай сәтте адам өз болмысын уақытша жоғалтып, басқа бейнеге еніп кеткендей әсер қалдырған.
Ритуалдық бетперделердің басты қызметтеріне мыналар жатады:
- жаман рухтардан қорғау;
- сәттілік пен береке шақыру;
- құдайлар мен ата-баба рухтарына құрмет білдіру;
- діни астары бар театр қойылымдарына қатысу;
- емдік және тазарту рәсімдерінде пайдалану.
Әр аймақтың бетпердесі өзіне тән пішінге, түске және материалға ие. Бұл ерекшеліктер жергілікті наным-сенімдер мен мәдени символикаға сай таңдалған.
Жапониядағы Нох бетперделері
Жапон мәдениеті рухани және көркемдік үйлесімді ерекше қадірлейді. Нох театры — осы үндестіктің жарқын көрінісі. Онда бетперде тек көрініс құралы емес, қойылымның өзегіне айналады. Ол кейіпкердің жасы мен мінезін, ішкі сезімін және ой толғанысын бейнелейді.
- Құдайлар мен жындардың бейнелері. Мұндай маскалар адамның ішкі күйзелісін, қызғанышын және рухани қақтығысын жеткізеді. Мысалы, Ханнья маскасы қызғаныштан жынға айналған әйелді бейнелеп, адамның екіұдай табиғатын паш етеді.
- Ата-баба рухтарының бетперделері. Олар өмір мен өлімнің үздіксіз айналымын білдіреді және ата-баба аруағына құрмет көрсетудің нышаны болып табылады.
- Жауынгерлер мен данышпандар бейнелері. Бұл маскалар самурайлардың батылдығын, ар-намысы мен құрбандыққа дайын рухын бейнелейді.
Нох бетперделері кипарис ағашынан ойылып, бірнеше қабат лак және бояумен өңделеді. Осылайша жарық түскен бұрышқа қарай оның бейнесі өзгеріп, тірі кейіпке енгендей әсер тудырады.
Тай маскалары – Хонг дәстүрі
Тай мәдениетінде бетперделер діни би мен мифологиялық көріністердің ажырамас бөлігі. «Рамакьен» эпосына негізделген Хонг спектакльдерінде әрбір маска нақты кейіпкердің рухын бейнелейді.
Тай шеберлері жұмыс барысында ерекше мұқияттық танытады:
- көз бен ауыздың пішіні арқылы кейіпкердің эмоциясын көрсетеді;
- алтын жалатумен және әшекеймен безендіреді;
- әйнек, қауырсын, жібек сияқты материалдарды пайдаланады.
Бұл бетперделер тек сахналық элемент емес, сонымен қатар қорғаушы рухтарға тағзым етудің көрінісі.
Индонезиядағы мифологиялық бетперделер
Индонезия аралдарында бетперделердің символдық маңызы ерекше. Олар егін мейрамдарында, сауықтыру рәсімдерінде және ата-бабаларды еске алу күндерінде кеңінен қолданылады. «Топенг» биінде әр маска белгілі бір тарихи не мифтік тұлғаны бейнелейді.
- Ақсүйектер мен даналар бейнелері. Мұндай маскалар жұмсақ сызықтармен, сабырлы көзқараспен және ашық түстермен ерекшеленеді. Бұл — тазалық пен парасаттылықтың нышаны.
- Хаос рухтарының бетперделері. Қанық түстер, өткір қырлар және айбарлы тістер арқылы тәртіп пен хаостың мәңгі күресі көрсетіледі.
- Комедиялық кейіпкерлер маскалары. Олар арқылы әлеуметтік мәселелер мен адам мінезінің әлсіз тұстары әзілмен жеткізіледі.
Индонезиялық шеберлер тропикалық ағаш түрлерін пайдаланып, әр туындыға табиғи иіс пен ерекше текстура береді.
Бетперделердің мәні мен қазіргі қолданысы
Қазіргі заманда азиялық бетперделер дәстүрдің ғана емес, өнер мен сәннің де бөлігіне айналды. Олар музейлерде, көрмелерде және мәдени фестивальдерде көрсетіліп, рухани сабақтастықты сақтауға көмектеседі.
Бүгінде олардың мағынасы төмендегідей қырлармен бағаланады:
- адам табиғатының екіжақтылығын еске салады;
- тұлғаның жасырын қасиеттерін тануға мүмкіндік береді;
- театр мен өнерде сөзбен жеткізілмейтін сезімдерді бейнелейді;
- мәдениет пен философияны зерттеудің бір арнасына айналды.
Азияның ритуалдық бетпердесі — көзге көрінбейтін әлеммен байланыс орнатқан рухани дәнекер.
Ол адамның ішкі дүниесін терең түсінуге, ата-бабаның даналығын бағалауға және өмір мен өнердің үйлесімін сезінуге мүмкіндік береді. Ғасырлар өтсе де, бұл ғажайып бейнелер өз мәнін жоғалтпай, адамзаттың рухани мәдениетінде мәңгі орын алып келеді.
