Мазмұны
Білім беру деңгейі әрқашан қоғамның мәдени және рухани даму дәрежесін айқындап келген. Ғылым мен ағартушылыққа мән берген елдерде прогресс пен өркендеу ерте қалыптасады. Қазақстан да көне дәуірден бері білім мен даналыққа құрметпен қараған халықтың мекені. ХХ ғасырдың басында елде жүйелі жоғары білімнің қажеттілігі айқын сезілді. Алғашқы университеттердің ашылуы – қазақстандық ғылым мен мәдениеттің жаңа кезеңге өтуіне жол ашқан тарихи бетбұрыс болды. Бұл оқу орындары тек мамандар даярлап қана қоймай, ұлттық интеллигенцияның қалыптасуына да зор үлес қосты.
Жоғары білімнің қалыптасуына әсер еткен алғышарттар
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Қазақстан экономикасы мен мәдениеті дами бастады. Өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және қоғам өмірінің өзгеруі жаңа буын мамандарды қажет етті. Сол себепті елде жоғары білім беру жүйесін қалыптастыру міндеті күн тәртібіне шықты.
Ғалымдар мен зерттеушілер университеттердің құрылуына ықпал еткен бірнеше негізгі факторды атап көрсетеді:
- қоғамда ағартушылық идеялардың таралуы;
- патшалық Ресейдің білім беру тәжірибесінің әсері;
- қазақ зиялыларының ғылым мен мәдениетті насихаттауы;
- қалалар мен өндірістің өсуі нәтижесінде сауатты кадрларға сұраныстың артуы;
- 1917 жылдан кейінгі кеңестік биліктің білімге қолдау көрсету саясаты.
Осы алғышарттар болашақ жоғары оқу орындарының іргетасын қалады. Олар білім мен ғылымның ірі орталықтарына айналды.
Алғашқы университет және оның рөлі
Қазақстандағы жоғары білім тарихы 1934 жылы ашылған Қазақ мемлекеттік университетінен (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) бастау алады. Бұл оқу орны республикалық маңызы бар алғашқы ірі білім ордасы ретінде елдің зияткерлік дамуына жол ашты.
- Қазақ университеті ғылымның тірегіне айналды. Мұнда алғашқы физика, биология, филология, тарих кафедралары құрылып, елдің үздік ғалымдары мен педагогтері еңбек етті. Университет ғылым мен білімнің тоғысқан орталығы болды.
- Оқу орны жаңа дәуірдің нышанына айналды. Оның ашылуы елдің индустрияландыру кезеңімен тұспа-тұс келіп, жастарға білім алуға кең мүмкіндік берді. Мемлекет үшін бұл өз мамандарын даярлаудың нақты жолы еді.
- Ғылыми мектептердің негізі қаланды. Университет қабырғасында зертханалар, ғылыми институттар құрылып, ғылыми мақалалар мен журналдар жарық көрді. Бұл оқу орнынан шыққан түлектер кейін қазақ ғылымының жетекші тұлғаларына айналды.
Осы бастаманың арқасында кейін Алматыда, Қарағандыда, Семейде, Шымкентте және басқа қалаларда жаңа жоғары оқу орындары бой көтерді.
Жоғары білім жүйесінің кеңеюі
Алғашқы университеттің ашылуынан кейін жоғары білім беру саласы қарқынды дами түсті. ХХ ғасырдың ортасынан бастап педагогикалық, медициналық, техникалық және ауыл шаруашылық институттары ашылды. Олар ел экономикасының әр саласына қажетті мамандар даярлады.
Сол кезеңдегі маңызды оқу орындарының қатарына мыналар жатады:
- мұғалімдер даярлаған педагогикалық институттар;
- инженерлер мен құрылысшыларды оқытқан политехникалық жоғары оқу орындары;
- денсаулық сақтау жүйесін қалыптастырған медициналық академиялар;
- ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған аграрлық институттар;
- ұлттық өнер мен мәдениетті дамытқан көркемөнер және театр оқу орындары.
Әр саладағы осындай оқу орындары елдің зияткерлік және кәсіби әлеуетін арттырды. 1980 жылдарға қарай Қазақстан Орталық Азиядағы ірі білім орталықтарының біріне айналып, мұнда тек жергілікті емес, шетелдік студенттер де білім алды.
Университеттердің ел дамуына ықпалы
Жоғары оқу орындарының ашылуы Қазақстанның мәдени және ғылыми келбетін түбегейлі өзгертті. Университеттер идеялар алмасу мен зерттеу алаңына айналып, жаңа ой мен жаңашылдықты тудырды. Мұнда білім алған түлектер кейін ғылымның, өндірістің, білім мен мәдениеттің жетекші өкілдеріне айналды.
Университеттер ұлттық интеллигенцияның қалыптасуына ерекше ықпал етті. Олар жастарға тек білім беріп қана қоймай, елжандылық пен жауапкершілікті, туған жерге деген сүйіспеншілікті дарытты.
Қазіргі таңда қазақстандық жоғары оқу орындары өз дәстүрлерін сақтай отырып, халықаралық деңгейде даму үстінде. Олар өткен мен бүгіннің арасындағы алтын көпір іспетті, ұлттық мұраны сақтап, жаңа технологиялар мен ғылыми жетістіктерді ұштастырып келеді.
Қазақстандағы алғашқы университеттердің пайда болуы – ел тарихындағы білім мен ғылымның жаңа парағын ашқан маңызды кезең. Осы оқу орындары ұлттық сана мен кәсіби мәдениетті қалыптастырды. Сол дәстүр бүгін де жалғасын тауып, тәуелсіз Қазақстанның білімді, бәсекеге қабілетті ұрпағын тәрбиелеуге қызмет етуде.
