Мазмұны
Көптеген халықтардың салт-дәстүрінде үлкенге құрмет көрсету – маңызды рухани құндылықтардың бірі. Бұл ұстаным көшпенділер өмірінде де айрықша орын алған. Қазақ қоғамында бұл қарым-қатынастың көрінісі ретінде «жол беру» дәстүрі қалыптасқан. Жол беру – жай ғана сыпайылық емес, терең мәні бар моральдық ұстаным. Ол қоғам ішіндегі тәртіпті, сыйластықты және ұрпақтар арасындағы байланыс пен сабақтастықты айқындайтын маңызды мәдени құбылыс.
Ұғымның мәні мен мағынасы
«Жол беру» сөзі қазақ тілінде «орын ұсыну», «алға жіберу», «басымдық таныту» деген мағына береді. Алайда оның мәдени тұрғыда атқаратын қызметі әлдеқайда ауқымды.
- бұл әрекет арқылы жас кісі өзінен үлкен адамның тәжірибесін, абыройын мойындағанын білдірді;
- жол беру тек қимылмен емес, үнмен, ишарамен немесе үнсіз келісіммен де жүзеге аса беретін;
- бұл дәстүр әркімнің қоғамдағы орнын білуді, сыпайылық пен сабырды талап етті;
- үлкенге құрмет көрсету арқылы жастар өздерінің ішкі мәдениетін тәрбиеледі;
- жол беру – ішкі ниеттен туған кішіпейілділік, ол сыртқы мәжбүрліліктен туындамайтын.
Осылайша, бұл салт тек мінез-құлық үлгісі емес, ұлт болмысын танытатын терең этикалық қағида болды.
Қолданылу аясы
Көшпенді өмір салтында «жол беру» әрекеті әртүрлі жағдайларда көрініс тапты. Әр іс-әрекет белгілі бір тәртіп пен мағынаға негізделді.
- Жас шабандоздар жорық немесе көшу кезінде үлкен кісілердің алдын кеспей, артынан еріп отыратын. Бұл құрмет қана емес, тәжірибеге сенімнің белгісі болды.
- Ас үстінде алдымен сөзді де, дәмді де жасы үлкендер бастайтын. Бұл әдептілікпен қатар, иерархиялық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ететін.
- Киіз үйге кіргенде жасы кішілер үнемі үлкендерге жол беріп, есік маңында аялдап тұратын. Бұл — балаларға жастайынан үйретілетін қалыпты әдет.
- Сөз кезегінде үлкен адамның ойын бөліп айту, әңгімеге араласу – тәрбиесіздік саналған. Әркім өз орнын білетін ортада үнсіз тыңдай білу де өнер болды.
- Жер бөлісу, малды немесе еншіні үлестіру сияқты маңызды сәттерде шешімді үлкендер қабылдайтын. Олардың көрегендігі мен әділдігіне барша жұрт сенім артатын.
Осындай ұсақ-түйек болып көрінетін ережелер арқылы қоғам ішінде тәртіп пен өзара сыйластық орнаған.
Тәрбиелік және рухани маңызы
Жол беру – сырттай формалды рәсім емес, ішкі мәдениеттің, кісілік қасиеттің көрсеткіші. Бұл әрекеттің астарында өзін-өзі тежеу, сабырлық, ізет және кішілік бар.
- балаларға кішкентайынан бұл дәстүрдің тек тәртіп емес, терең мағына екенін түсіндіретін;
- үлкенге жол беру – болашақта өзіңе де сондай сый-құрмет көрсетілетінін сезіну;
- бұл ұғым адамның «менін» емес, «бізді» алға шығаруға бағыттайды;
- жол беру арқылы адам эгоизмнен арылып, жан-жағындағыны ескеруді үйренеді;
- бұл дәстүр халықтың ішкі үйлесімін сақтап, қоғамды тұтастықта ұстауға ықпал етеді.
«Жол беру» – кез келген сыртқы әрекеттен бұрын, ішкі парасаттың белгісі.
Қазақтың «жол беру» дәстүрі – ұлт болмысындағы рухани биіктікті айшықтайтын ерекше құндылық. Бұл – адамгершілік, кішіпейілділік және сабырдың көрінісі ғана емес, ұрпақтар сабақтастығы мен өзара құрметтің белгісі. Заманауи қоғамда осы ізгі дәстүрді жаңғырту – рухани жаңғырудың нақты көрінісі болмақ. Себебі үлкенді сыйлаған ұрпақ – тәрбиелі, ал тәрбиелі елдің болашағы нұрлы.
