Мазмұны
Қазақ халқының тарихында әділдік, парасат пен бірліктің үлгісі болған тұлғалар аз емес. Солардың бірі – елге кеңінен танымал би, шешен, қоғам қайраткері, ұлт руханиятының жарқын өкілі Төле би. Оның өмір жолы мен қызметі қазақ қоғамының дамуына, ұлттық құқық пен бірліктің нығаюына орасан зор үлес қосты. Бүгінде Төле бидің есімі – әділдік пен даналықтың символы, оның өнегесі ұрпаққа рухани бағдар береді.
Шығу тегі мен өмір жолы
Төле би шамамен XVII ғасырдың соңында Дулат руынан шыққан белгілі отбасында дүниеге келген. Жастайынан зерек, білімге құштар, ақылымен ерекшеленген бала халықтың салт-дәстүрі мен тарихына ерекше қызығушылық танытты.
- бала күнінен ақылдылығы мен тапқырлығымен көзге түсіп, ел аузындағы аңыз-әңгімелер мен билер шешендігін ұғып өсті;
- жақсы білім алып, жас шағында-ақ шешендік өнерімен, салт-дәстүрге жетіктігімен елге танылды;
- қоғамдық қызметінің алғашқы қадамдары руаралық, жүзаралық дауларды әділ шешуден басталды;
- әділетті шешімдері арқылы абырой-беделі артып, ақсақалдар мен игі жақсылардың сеніміне ие болды;
- Төле би тек қазақ арасында ғана емес, көршілес елдер арасында да беделге ие болып, маңызды келіссөздер мен дауларға араласқан.
Осы өмір жолы оның халықтың басын біріктіретін, ел бірлігін сақтайтын тұлғаға айналуына себеп болды.
Қазақ қоғамына қосқан үлесі
Төле бидің өмірі – ел басына ауыр кезең түскен шақта бірлік пен әділдіктің негізін қалаған ерекше кезең. Оның қызметі – құқықтық жүйеден бастап, саяси тұрақтылық пен ұлттық рухты сақтауға дейінгі көптеген саланы қамтыды.
Төле бидің еңбегі төмендегідей сипатталады:
- Ол қазақтың дәстүрлі құқық жүйесі – «Жеті жарғыны» жасаушылардың бірі болды. Бұл заңдар ел ішінде тәртіп пен әділдік орнатудың негізіне айналды;
- Төле би даулы мәселелерді қан төкпей, келісім мен мәміле арқылы шешуді мақсат етті, ел ішіндегі татулық пен ынтымаққа ерекше мән берді;
- Жаугершілік, сыртқы қауіп-қатер күшейгенде, халықты бірлікке, елін қорғауға шақырды, жігер берді;
- Жастар тәрбиесіне ерекше көңіл бөлді, үлкенге құрмет, елге адалдық, шыншылдық пен әділдікке баулыды;
- Төле би айтқан шешен сөздер, нақылдар мен ғибратты әңгімелер бүгінге дейін ұрпаққа үлгі болып келеді, халық арасында жиі айтылады.
Осындай істері арқылы ол елдің шынайы құрметіне ие болып, халық жадында сақталды.
Аңыздар, нақылдар және рухани мұрасы
Төле би туралы ел аузында талай аңыз-әңгіме, өсиет сөздер сақталған. Оның даналығы, қиыннан жол табуы, әділдігі көпке өнеге болды.
- көптеген билер мен судьялар Төле бидің әділдігіне, шешендігіне, қиын мәселелерді қарапайым сөзбен түсіндіре білуіне қарап бой түзеген;
- аңыз-әңгімелерде оның тосын шешімдері, күрделі дауларды әділ, ұтымды жолмен шешкені жиі кездеседі;
- Төле бидің басты қағидалары – шындықты ту ету, халықтың мүддесін жоғары қою, ынтымаққа ұмтылу болды;
- оның даналығы ел арасында бейбітшілік пен татулықтың сақталуына, дау-дамайды қантөгіссіз шешуге жол ашты;
- Төле биден жазба мұра қалған жоқ, алайда оның сөзі мен істері ұрпаққа ауызша дәстүр арқылы жетті.
Әр аңыз бен әңгіме – осы ұлы тұлғаның қазақ қоғамының моральдық, этикалық негізін қалаудағы рөлін айшықтайды.
Төле би – шыншылдық пен әділдікті, ел бірлігі мен ынтымақты биік қойған халықтың дара биі. Оның ғұмыры – ар-намыс, адалдық, отаншылдықтың үлгісі. Төле бидің рухани мұрасы мен тағылымы – қазақ қоғамының, ұлттық құндылықтың темірқазығы, халықтың жадында мәңгілік сақталатын ұлы мұра.
