Мазмұны
XX ғасырдың басы – қазақ халқы үшін әлеуметтік күйзелістер мен саяси оянудың маңызды кезеңі болды. Осы дәуірде елдің еркіндігі мен әділеттілігі жолында күрескен көптеген тұлғалар тарихта ерекше орын алады. Солардың бірі – Амангелді Иманов. Ол отаршыл саясатқа қарсы тұрған ұйымдастырушы, әділдік пен азаттықты ту еткен ержүрек күрескер ретінде халық жадында сақталды. Оның өмір жолы, көзқарасы мен ерлігі ұлттық бірліктің нышанына айналды. Бұл мақалада Амангелдінің кім болғаны, не үшін аты аңызға айналғаны және оның тарихи рөлі жөнінде кеңінен баяндалады.
Шығу тегі мен балалық шағы
Амангелді Үдербайұлы Иманов 1873 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында, бұрынғы Торғай уезінің №3 ауылында дүниеге келген. Кедей шаруаның баласы ретінде өмірдің қиыншылығын ерте көріп өсті. Ол арғын тайпасының қарауыл руынан шыққан. Бұл ру Орта жүз құрамына кірген.
Бастауыш білімді ауыл молдасынан алып, кейін медреседе араб жазуын үйренді. Жастайынан әділетсіздікке бейжай қарамайтын, қарапайым халықтың мұңын түсінетін мінезімен ерекшеленді. Дәл осы қасиеттері оны болашақта халық көсемі ретінде қалыптастырды.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің себептері
Амангелдінің күрескерлік жолындағы бетбұрыс сәті – 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс болды. Бұл көтерілістің негізінде бірнеше маңызды себептер жатқан:
- қазақтарды майданның қара жұмысына жаппай мобилизациялау жөніндегі 1916 жылғы патша жарлығы;
- жергілікті халықтың құнарлы жерлерден ығыстырылып, қысымға ұшырауы;
- салықтың ауыртпалығы мен әлеуметтік теңсіздіктің күшеюі;
- саяси құқықтардың мүлде болмауы және басқару ісіне қатыспауы;
- ұлттық сананың оянып, еркіндікке ұмтылуы.
Осы жағдайлардың бәрі дала халқында наразылық туғызып, бұқаралық көтеріліске жол ашты.
Амангелдінің көтерілістегі рөлі
Жаппай толқулар кезінде Амангелді Иманов Торғай өңірінің басты көсеміне айналды. Ол шашыраңқы жасақтарды біріктіріп, көтеріліске нақты бағыт-бағдар берді.
Амангелдінің негізгі еңбектері:
- 50 мыңға жуық көтерілісшіден құралған халық жасағын ұйымдастырды. Оның беделі жоғары болғандықтан, жасақтар тәртіппен, бірлікпен әрекет етті.
- Қару-жарақ жасау ісін жолға қойды. Шеберханаларда найза, мылтық, садақ секілді қарулар жасалып, күреске жұмылдырылды.
- Қоршаған өңірлермен байланыс орнатты. Басқа аймақтардағы қозғалыстармен үйлесімділікке ұмтылып, бүкілқазақтық қарсылықты күшейтуге тырысты.
- Балама билік құрылымын жасақтады. Жасақ ішінде мәселелерді шешетін құрылтай құрылып, тәртіп пен әділдік орнады.
- Ұзақ уақыт бойы патша әскерімен қарсы тұрды. Қысым мен қуғынға қарамастан, көтерілісшілер қарсылықты жалғастырды.
Амангелдінің басшылығымен көтеріліс жүйелі сипат алып, тек қарсы тұру емес, халық мүддесін қорғауға бағытталған қозғалысқа айналды.
Кеңес өкіметіне қатынасы
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін елдегі жағдай өзгерді. Амангелді патшалық биліктің құлауын қуана қарсы алып, Кеңес үкіметінің бастамаларын қолдады. Себебі жаңа билік теңдік пен халық билігін уәде етті.
Ол Торғай облысының әскери комиссары қызметіне тағайындалды. Алайда, Амангелді үшін басты мәселе – қазақ халқының мүддесі еді. Сондықтан Кеңес үкіметімен қатынаста ол ұлттың мүддесін қорғауға ұмтылды. Азамат соғысы кезінде ол ақ гвардияшылар мен алауыз күштерге қарсы күресті.
Қайғылы қаза және халық жадындағы бейне
1919 жылы Амангелді Иманов жұмбақ жағдайда қаза тапты. Ресми деректерде оның өліміне контрреволюциялық күштер себеп болды делінгенімен, кейбір нұсқаларда оны саяси келіспеушілік салдарынан қастандықпен өлтірілгені айтылады.
Бүгінде Амангелдінің есімі ел жадында мәңгілікке сақталған. Оның атымен қалалардағы көшелер, мектептер мен музейлер аталады. Алматы, Астана және Қостанайда ескерткіштері бой көтерген. Қазақ халқы оны батырлықтың, еркіндік үшін күрестің және әділдік жолындағы табандылықтың символы ретінде құрметтейді.
Тарихи маңызы
Амангелді Имановтың тарихи тұлғасы тек бір көтеріліспен шектелмейді. Ол:
- отарлық езгіге қарсы халық күресінің жетекшісі болды;
- ұлт тағдырын өз тағдырынан биік қойған қайраткер еді;
- батылдық пен рухтың үлгісін көрсетті;
- халықты ұйымдастырып, өз билігіне ұмтылуға жол ашты;
- ХХ ғасырдағы ұлттық сана мен күрес идеясын жандандырды.
Амангелдінің өмірі – қарапайым халық өкілі ел тағдырын шешуге атсалысқанда қандай үлкен өзгерістерге бастамашы бола алатынын дәлелдейді. Оның есімі ұлт рухының тірегіне айналды, ал ерлігі – ұрпаққа ұмытылмас өнеге. Еліміздің еркіндігі мен болашағы үшін күрескен Амангелді Иманов әрдайым құрметпен аталатын тарихи тұлға болып қала бермек.
