Ұлттың тарихи жадын тек оқиғалар мен деректер ғана емес, сол дәуірдің рухын танып-білген тұлғалардың сөзі де құрайды. Халықтың болмысын, мәдениетін терең түсініп, оны көркем тілмен жеткізе алған азаматтардың ойлары уақыт өткен сайын құндылыққа айналады. Осындай дара тұлғалардың бірі – тарихшы, этнолог, қазақ руханиятының жанашыры Жамбыл Артықбаев. Оның терең мағыналы нақылдары – тек ойшылдықтың ғана емес, жүрекпен сезінген даналықтың үлгісі. Бұл мақалада ғалымның халқымыздың өткені мен бүгіні жайлы айтқан ең әсерлі, мәнді сөздері мен соларға қатысты қысқаша ойлар берілген.
«Тарих – үнсіз емес, оны ести білетіндерге сөйлейді.»
Бұл тіркес тарихқа деген ерекше қарым-қатынасты айқын көрсетеді. Өткен дәуірді түсіну үшін дерек қана емес, жүрек те, зейін де қажет. Артықбаев үшін тарих – тек баяндау емес, сезіну өнері.
«Күнтізбені жаттау – өткенді түсіндіру емес.»
Жай ғана дата мен оқиғаны білу жеткіліксіз. Шын мәнінде тарихты түсіну дегеніміз – себеп-салдарды көру, мән мен мағынаны табу.
«Халықтың мәдениеті – ән мен киімде емес, қиын сәтте жасаған таңдауында.»
Бұл ой қазақтың болмысын тек сыртқы нышандармен өлшеуге болмайтынын еске салады. Елдің шынайы рухы – сын сағатта көрінетін шешімдерде.
«Сұрамайтын ұрпақ – ата-бабасын кінәламасын.»
Көрегендікпен айтылған бұл сөз – жас ұрпаққа бағытталған үндеу. Өткенді білу үшін, алдымен ізденіс пен қызығушылық болуы қажет.
«Жадын сыйламаған – ұмытылуына ренжімесін.»
Жады – ұлттың рухани тірегі. Оны құрметтемеу – өзіңді өшірумен тең. Артықбаев мұны терең сезініп, үнемі айтып отырған.
«Киіз үй – жай ғана баспана емес, кеңістік философиясы.»
Юрта жайлы бұл тұжырым – ғалымның қазақтың дәстүрлі өмір салтына деген ерекше көзқарасын білдіреді. Әр бөлшегінде мағына бар, әр сызығында тереңдік жатыр.
«Даланың заңы – сөздің құнымен өлшенеді.»
Бұл тіркес көшпенділер үшін сөздің қандай құнды болғанын аңғартады. Келісім, ант, уәде – бәрі де ауызша айтылып, қасиет ретінде қабылданған.
«Терминнің иісі жоқ, ал сөздің рухы бар.»
Артықбаевтың тілі мен ойына тән нәзіктік пен тереңдіктің көрінісі. Ғылыми тіл дәлдікке ұмтылса, халықтық сөз – жан мен рухты қозғайды.
«Ән айтылған жерде – өмір бар.»
Бұл сөзде үлкен үміт пен рухани қуат бар. Ән – ұлттың тынысы, тамыры мен жаны. Артықбаев үшін ол – тіршіліктің белгісі.
«Өткенді өзгертуге болмайды, бірақ түсінуге болады.»
Ғалым ретінде ол тарихқа құрметпен қарап, өткеннен сабақ алуға үндеген. Бұл сөз – тарихтан үйренудің ең басты қағидасын білдіреді.
Жамбыл Артықбаевтың нақылдары – қарапайым сөзбен айтылған терең ой. Олар жүрекке жетіп, санаға ой салады. Оның сөздері – қазақ болмысын тануға, тарихты терең түсінуге жетелейтін шамшырақ іспетті. Осындай ойлы тіркестер арқылы біз өткенімізді жаңа қырынан көріп, болашаққа сенімді қадам жасай аламыз. Ғалымның рухани мұрасы – бүгінгі ұрпақ үшін де, келер ұрпақ үшін де құнды бағдар.
