Мазмұны
Адам санасы айналаны қабылдау кезінде таңғаларлық қабілетке ие. Көпшілік кейде кездейсоқ пішіндерден немесе дақтардан адам бейнесін байқап, оны нақты елестей алады. Бұл құбылыс көздің қателігі емес, керісінше, ми жұмысының ерекшелігіне байланысты. Осындай иллюзиялар адамның қоршаған ортаны тануға бейімделуінен туындайды. Ғалымдар бұл қасиетті адамның эволюциялық дамуының бір бөлігі деп санайды, себебі ол қоғамда өмір сүруге және қауіптен сақтануға көмектеседі.
Парейдолия деген не
Ми кездейсоқ бейнелерді таныс нысандармен байланыстыруға тырысады. Осы құбылыс «парейдолия» деп аталады. Адам миының көру аймақтары ең алдымен жүзді тануға бағытталғандықтан, кез келген пішін немесе көлеңке көзге таныс тұлғаның белгілерін еске түсіреді.
Зерттеулер нәрестелердің өзі бірнеше апталық кезінде-ақ адам жүзін басқа заттардан гөрі көбірек қарайтынын көрсетті. Бұл бейімділік өмір бойы сақталып, адамның бейнелерді ажырату қабілетін арттырады. Соның нәтижесінде ми көзге түскен нысандардан көз, мұрын, ерін секілді бөліктерді тез «құрастырады».
Ми неге жоқ бетті көреді
Адам екіұшты бейнені көргенде, жүйке жүйесі автоматты түрде бет тануға жауап беретін аймақтарды белсендіреді. Соның әсерінен зат тірі сияқты көрініп, эмоциясы немесе мінезі бардай әсер қалдырады.
Бұл құбылыстың негізгі себептері төмендегідей:
- эволюция адамды жүз құрылымына ерекше сезімтал етіп қалыптастырды;
- ми шынайы қауіп пен елесті ажыратудан гөрі, қате тануға бейімделген;
- жүзді тану әлеуметтік байланыстарды нығайтып, қауымда өмір сүруге ықпал етеді;
- таныс пішіндерді көру қорғаныш пен сенім сезімін тудырады;
- ақпарат жеткіліксіз болғанда, қиял жетіспеген бөлікті толықтырады.
Сондықтан адам ағаштың қабығынан күлген жүзді, ал көліктің фарасынан «көзі бар» бейнені байқап қалуы әбден мүмкін.
Парейдолия қай жерде жиі байқалады
Бет бейнесін көру құбылысы күнделікті өмірде жиі кездеседі. Ол кейде күлкілі, кейде ерекше әсер қалдырады. Табиғатта, сәулетте және тұрмыстық заттарда бұл көрініс жиі байқалады.
Төменде парейдолияның кең тараған мысалдары берілген:
- Тастар мен жартастар. Кейбір тау жоталары немесе тастар адам профиліне ұқсайды. Мысалы, АҚШ-тағы «Таудағы қария» жартасы қарт адамның жүзін елестеткен.
- Бұлттар мен түтін. Адамдар аспанға қарап отырып, бұлттардан жануар немесе адам пішінін көреді. Мұндай иллюзиялар көбіне тыныш күйде және ой еркін болған сәтте пайда болады.
- Ғимараттар мен техника. Үйдің терезелері мен есіктері «бетке» ұқсап, кейде ғимаратқа мінез береді. Ал көліктің фарасы мен торы күлген немесе ашулы жүз секілді әсер қалдырады.
- Беткі қабаттар мен тағамдар. Кейде нан тілімінде, жемісте немесе судың ізінде бейнеге ұқсас пішіндер пайда болады. Мұндай жағдайлар желіде жиі таралып, адамдардың қызығушылығын тудырады.
Осылайша парейдолия айналамызды ерекше және тірі етіп көрсетеді.
Эмоциялық әсердің себебі
Ми тек бетті танып қана қоймай, оған көңіл-күй мен мінез жүктейді. Сондықтан кездейсоқ пішін кейде сүйкімді, кейде үрейлі болып көрінеді. Бұл әсер нағыз жүзге жауап беретін нейрондық жүйенің белсенділігімен байланысты.
Ғалымдар адамның эмоционалды күйі парейдолияның күшіне әсер ететінін айтады. Мысалы, шаршаған немесе жалғыздық сезіміндегі адам бейсаналы түрде «күлімсіреген» немесе «қайғылы» жүздерді жиі байқайды. Осы тұрғыдан алғанда, мұндай иллюзиялар адамның ішкі әлемін бейнелейді.
Ми бұл иллюзияларды қатесінен емес, тәртіп пен мағынаны іздеуге бейім болғандықтан тудырады. Парейдолия — хаос ішінен үйлесім табуға ұмтылыстың көрінісі. Ол адам қиялының шексіздігін және дүниені түсіну жолының өзіндік ерекшелігін дәлелдейді.
Кездейсоқ пішіннен таныс бейнені көрген сәт — қабылдаудың ғажайып сәті. Ол адамды қоршаған әлемге зер салуға, қарапайым нәрседен мән табуға үйретеді.
