Мазмұны
ХХ ғасыр әдебиеті адамзаттың рухани ізденісі мен ар-ождан мәселелерін алдыңғы орынға шығарды. Әсіресе соғыс, зорлық-зомбылық пен адамгершілік жайлы ой толғамдар қазақ әдебиетінде ерекше маңызға ие болды. Осы бағытта терең қалам тартқан көрнекті қаламгердің бірі – Әбдіжәміл Нүрпейісов. Оның шығармашылығы – зұлымдыққа қарсылық, адам жанының азабын түсіну және адамгершілік биіктікке ұмтылу жолындағы күрес. Ол бүкіл өмірін бейбітшілік пен шындықты қорғауға арнап, шынайы гуманистік рухта қалам тербеді.
Балалық шағы мен соғыстағы өмірі
Әбдіжәміл Кәрімұлы Нүрпейісов 1924 жылы 22 қазанда Қызылорда облысы Арал ауданындағы №5 ауылда дүниеге келген. Ашаршылық, қуғын-сүргін, дәстүрлі тіршіліктің күйреуі – оның балалық шағы осындай қиын кезеңдермен тұспа-тұс келді. Болашақ жазушының рухани әлемін қалыптастырған осы өмірлік сынақтар кейінгі шығармаларына арқау болды.
- 17 жасында өз еркімен майданға аттанып, Ұлы Отан соғысына қатысқан;
- Сталинград түбіндегі шайқаста жарақат алып, бірақ сауығып келген соң қайта сапқа тұрған;
- Соғыста көрген сұмдықтар оның ішкі жан дүниесін өзгертіп, болашақ жазушылық жолына бағыт берді;
- Әскери жылдар оның жүрегіне терең із қалдырды, сол арқылы ол адам өмірінің құндылығын, бейбітшілік пен мейірімнің маңызын терең ұғынды;
- Соғыстан кейін елге оралып, көркем сөз арқылы өз ішкі арпалысын жеткізуге бел буған.
Бұл өмір жолы оның шығармаларындағы шынайылық пен терең психологиялық бейнелеудің негізі болды.
Антисоғыстық тақырыптағы шығармашылығы
Нүрпейісовтің әдеби мұрасы адам мен қоғам, уақыт пен ар-ождан, соғыс пен бейбітшілік арасындағы күрделі байланыстарды ашып көрсетеді. Оның кейіпкерлері біржақты емес – олар қателеседі, азап шегеді, бірақ өмірден мән іздейді.
- «Қан мен тер» трилогиясы (1961–1970) – қазақ прозасындағы ірі көркемдік жетістік. Бұл шығармада Арал маңындағы қарапайым балықшылардың тағдыры, әділет пен азап, аштық пен ар арасындағы күрес суреттеледі.
- «Соңғы парыз» романы – жазушының рухани толысуының айғағы. Бұл туындыда адамгершілік борыш, өткен өмір алдындағы жауапкершілік, табиғат пен қоғам арасындағы тепе-теңдік мәселелері көтеріледі.
- Романдағы кейіпкерлер арқылы автор соғыстың зардабын, қоғамның рухани дағдарысын, ар тазалығының құнын тереңінен жеткізеді.
- Жазушы шығармаларында қарапайым адамның ішкі жан әлеміне үңілу, оның сезімін, күдігін, үмітін барынша нанымды көрсету – басты көркемдік тәсіл болды.
- Әрбір шығармада зорлық-зомбылыққа қарсылық, мейірім мен әділетке ұмтылу идеясы көрініс тауып отыр.
Нүрпейісов соғыс тақырыбын суреттеу арқылы адамзатты бейбіт өмірге шақырды. Ол соғыстың шындығын ашық айтты, бірақ одан да тереңі – адамның ішкі майданын көрсетті.
Қоғамдық белсенділігі мен мәдени мұрасы
Жазушы тек қалам ұстаған тұлға ғана емес, қоғамдық мәселелерге бейжай қарамаған, ұлт руханияты үшін күрескен азамат болды. Ол рухани және экологиялық дабылдарды дер кезінде көтеріп, әділет үшін күресуге тырысты.
- «Жұлдыз» журналының бас редакторы ретінде көптеген жас жазушының жолын ашты;
- Қазақстан ПЕН-клубының президенті ретінде сөз бостандығы мен әдеби пікір алмасуды қорғады;
- Экология, Арал тағдыры, халықтың тарихи жады сынды мәселелерді батыл көтерді;
- Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаты ретінде ұлттық мүддені қорғауға атсалысты;
- «Халық жазушысы» атағы мен «Парасат» орденінің иегері атанды.
Оның даусы – парасат пен жауапкершіліктің, ар мен шындықтың даусы еді. Ол ешқашан жалған ұранға ермеді, әр сөзіне адал болды.
Әбдіжәміл Нүрпейісов – қазақ әдебиеті мен мәдениетінің биік тұлғасы. Ол адам баласының рухани дербестігін, адамгершілік қасиетін және бейбіт өмірге деген құлшынысын қаламмен қорғады. Жазушының шығармалары – тек өткеннің шежіресі емес, бүгінгі мен ертеңгі ұрпаққа бағытталған үндеу. Қазіргі дүниеде гуманизм құндылықтары қайта сынға түсіп жатқанда, Нүрпейісовтің мұрасы – рухани бағдар, ар мен шындықтың шамшырағы бола алады. Оның үнін ұмытпау – өзімізді жоғалтпау.
