Мазмұны
Әлемнің көптеген елдерінде тегі – адамның толық атының ажырамас бөлігі саналады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі, отбасылық бірлікті білдіреді және құқықтық құжаттарда жеке тұлғаны тануға көмектеседі. Алайда Исландияда бұл дәстүр мүлде басқа бағытта дамыған. Бұл елде біз үйреніп қалғандай тұрақты фамилиялар жоқ. Оның орнына ежелгі скандинав дәстүрінен бастау алатын ерекше есім жүйесі қалыптасқан. Бұл ерекшелік исландиялықтарды басқа халықтардан даралап тұрады және олардың ұлттық болмысын айқын көрсетеді.
Исландиялық ат қою жүйесі қалай жұмыс істейді
Исландияда фамилия орнына әке немесе ана аты қолданылады. Бұл жүйе патронимиялық немесе матронимиялық деп аталады. Яғни адамның толық аты оның әкесінің немесе анасын есіміне негізделіп құралады.
Мысалы:
- Хельги есімді ер адамның ұлы – Снорри Хельгасон (яғни «Хельгидің ұлы»);
- ал қызы – Сольвейг Хельгадоттір («Хельгидің қызы») деп аталады.
Осылайша, бір отбасының балаларының «тектері» әртүрлі болуы мүмкін. Себебі олар ата-анасының атына қарай қалыптасады. Бұл жүйеде біз білетіндей ортақ, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін фамилия жоқ.
Тұрақты фамилиядан бас тартудың себептері
Исландиялықтар бұл жүйені кездейсоқ таңдаған жоқ. Ол елдің тарихы мен менталитетіне терең тамыр жайған. Төмендегідей себептерді атауға болады:
- тұлғалық даралықты алдыңғы қатарға шығару;
- бір адамның жеке болмысын сақтап қалу;
- ежелгі салт-дәстүрді жалғастыру;
- халық саны аз елде мұндай жүйе анағұрлым тиімді;
- әке не ана атына негізделген тең құқықты тәсіл қолдану.
Бұл жүйе арқылы исландиялықтар жеке басына ерекше мән беріп, тегі арқылы емес, есімімен бір-бірін таниды.
Қоғамдағы күнделікті өмірге әсері
Фамилиясыз ат қою жүйесі Исландияда көптеген салаларға ықпал етеді. Қарапайым қарым-қатынастан бастап, ресми құжаттарға дейін бұл ерекшелікті байқауға болады.
- Күнделікті қарым-қатынас пен ресми рәсімдер. Исландиялықтар бір-біріне тек есімімен жүгінеді, тіпті мемлекеттік органдар мен сот істерінде де. Бұл қоғамда теңдік пен ашықтық сезімін қалыптастырады.
- Телефон анықтамалары мен мекенжай тізімдері. Барлық анықтамалықтар алфавит бойынша есімдермен сұрыпталады. Бір отбасындағы адамдар тізімде қатар тұрмауы мүмкін, өйткені олардың есімдеріндегі соңғы бөліктер әртүрлі.
- Халықаралық құжаттардағы қиындықтар. Басқа елдерде исландиялықтардың «тегі» дұрыс түсінілмей, кейде құжаттарды рәсімдеу қиындық туғызады. Олар есімінің соңындағы патронимді фамилия ретінде жазуға мәжбүр болады.
- Отбасылық туыстықты анықтау. Бір отбасындағы балалардың тегі бірдей болмағандықтан, туыстықты анықтау басқа елдерге қарағанда күрделірек. Сол себепті арнайы генеалогиялық деректер базасы жасалған.
Мұндай жүйе шетелдіктер үшін ерекше көрінсе де, исландиялықтар үшін – бұл қалыпты әрі мақтаныш тұтатын дәстүр.
Исландиядағы есімдерге қатысты заңнамалық ережелер
Елде арнайы есімдер комитеті жұмыс істейді. Ол жаңа туған балаларға берілетін есімдердің исланд тілінің нормаларына сәйкестігін тексереді. Бұл заң тіл тазалығын сақтап қалуға бағытталған.
Төмендегідей талаптар қойылады:
- есім исланд грамматикасына сай өзгертіле алуы керек;
- фонетикалық құрылымы исланд тілінің ережелеріне сәйкес болуы тиіс;
- батыстық үлгідегі фамилияларға тек ерекше жағдайларда (мысалы, шетелдік ата-аналарда) рұқсат етіледі.
Бұл ережелер исланд мәдениеті мен тілінің тұтастығын сақтауға көмектеседі.
Мұндай жүйенің артықшылықтары
Фамилиядан бас тарту, бір қарағанда, оғаш көрінуі мүмкін. Алайда Исландия жағдайында бұл шешімнің пайдалы жақтары да бар. Міне, солардың кейбірі:
- қоғам ішінде бірлік пен теңдік сезімін арттырады;
- тарихи болмысты сақтауға ықпал етеді;
- қарым-қатынасты жеңілдетеді;
- туыстық байланыстарды анық көрнекі етеді;
- елдің өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Исландиялықтар бұл жүйені заманауи технологиялар мен жаһандануға қарамастан сақтап келеді. Ол ұлттық бірегейліктің ажырамас бөлігіне айналған.
Фамилиясыз жүйе көптеген елдер үшін таңсық көрінгенімен, Исландияда ол өмір салтына толықтай сіңіп кеткен. Мұндай тәжірибе ұлттық болмысты жоғалтпай, қазіргі заманға бейімделудің жақсы үлгісі бола алады. Өзгеден ерекше болу – бұл да бір артықшылық. Исландия дәл осы арқылы өз ұстанымын сақтап келеді.
