Мазмұны
Көшпенділік мәдениет пен табиғаттың ерекше талаптары қазақ халқының күнделікті тіршілігіне тікелей әсер етті. Даланың қатал климаты мен ресурстардың шектеулігі әрбір материалды тиімді әрі үнемді қолдануға итермеледі. Осы тұрғыдан алғанда, қой терісі – қазақ тұрмысында кеңінен пайдаланылған бағалы шикізаттардың бірі. Оның табиғи жылулығы мен төзімділігі көптеген шаруашылық және тұрмыстық мақсаттар үшін өте қолайлы болды. Бұл мақалада қой терісінің тұрмыстағы негізгі қызметтері, қолдану жолдары мен оның мәдени мәні туралы айтылады.
Қой терісінің негізгі тұрмыстық қолданыстары
Қой терісі қазақ үйінде әрі күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылды. Табиғи әрі экологиялық таза бұл материалдың жылу сақтау, ылғалдан қорғау және ұзаққа шыдамдылық қасиеттері ерекше бағаланған.
Қой терісінің басты қолданылу салалары:
- жылы киім мен аяқ киім тігу;
- үйдің ішкі көрінісін безендіру және оқшаулау;
- шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасау;
- балаларға арналған бесік пен төсек жабдықтау;
- тұрмыстық және сәндік заттарды әрлеу.
Әр отбасы қой терісінің қасиеттерін өз қажеттіліктеріне қарай пайдалана білді.
Қой терісінен тігілетін киім мен аяқ киім
Көшпенді өмірде қой терісінен жасалған киімдер халықты қыстың аязынан, жел мен ылғалдан қорғайтын ең сенімді қорғаныш болатын. Табиғи материал адам денесін жылытып, сонымен бірге оның «дем алуына» мүмкіндік береді.
Қой терісінен тігілген басты бұйымдарға мыналар жатады:
- Қыстық тон мен ішік қатты суықта тоңдырмайды. Терінің қалыңдығы мен жүннің тығыздығы арқасында мұндай киім бірнеше маусым бойы тозбайды. Әрі мұндай киім қазақ арасында мәртебе белгісі саналған.
- Қой терісінен тігілген етік пен мәсі аяқтың жылуын сақтайды. Мұндай аяқ киім жауын-шашында немесе қыстың қақаған суығында да аяқты суытпайды әрі тез тозбайды.
- Қой терісінен жасалған тымақ пен малақай желді күндері басты жылы ұстайды. Жүн мен тері ауа өткізбей, адамның денсаулығын сақтауға көмектеседі.
- Балаға арналған киім мен төсек-орын, бесік жабдығы да жиі қой терісінен тігілетін. Терінің жұмсақтығы мен табиғилығы сәби денесіне ерекше қолайлы болған.
Осылайша, қой терісі көшпелі халықтың өмірінде таптырмас материалға айналды.
Интерьер мен тұрмыстық заттар
Қой терісі үй ішін жылыту, сәндеу және тұрмысты жеңілдету мақсатында да қолданылды. Киіз үйдің ішкі жабдығы мен безендіру элементтерінде табиғи материалдардың үлесі зор еді.
Қазақ тұрмысындағы қой терісінен жасалатын заттар:
- төсеніш – киіз үйдің еденін жабатын жұмсақ әрі жылы төсеніш;
- сырмақ – тігісі бар сәндік төсеніш, ою-өрнекпен безендіріледі;
- жапқыштар – сандық, төсек, есікке жабылатын декоративті жабындар;
- түндік, туырлық – жылу ұстау мен желден қорғайтын үй жабдықтары;
- интерьердің сәндік элементтері, ою-өрнекпен әшекейленген бұйымдар.
Мұндай бұйымдар үй ішін тек қана сәндеп қоймай, жылу мен жайлылықты қамтамасыз еткен.
Шаруашылық және күнделікті бұйымдар
Қой терісі тек киімге немесе үй ішіне емес, шаруашылықта да кеңінен қолданылған.
- астық, ұн, тағам өнімдерін сақтауға арналған теріден жасалған қаптар;
- су, айран тасуға арналған арнайы иленген торсықтар мен мес;
- ұсақ бұйымдар сақтауға арналған дорба, әмияндар;
- жүген, айыл, айылбас сияқты жылқы жабдығының бөлшектері;
- ер-тоқымның астына салатын жұмсақ тері төсеніші.
Осындай бұйымдар тұрмысты ыңғайлы етіп, қажетті заттарды сақтау мен тасымалдауға мүмкіндік берді.
Қой терісінің символикасы мен сәндік мәні
Қой терісі тек тұрмыстық қажеттілік қана емес, мәдениетте де маңызды рөл атқарған. Оның мәні кейбір әдет-ғұрыптар мен рәсімдерде ерекше айқын көрінеді.
Мысалы:
- ақ қойдың терісі той-думан, діни және отбасылық рәсімдерде қолданылды;
- сыйлы қонаққа немесе үлкендерге теріден жасалған бұйымдар тарту ету – құрмет белгісі;
- жаңа туған нәрестеге қой терісінен тігілген бұйым беру – игі тілектің белгісі;
- сәндік заттарда ою-өрнек арқылы отбасының жағдайы мен өнері көрсетілді.
Осылайша, қой терісінің символикалық мәні ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
Қой терісінің күнделікті тұрмыстағы орны қазақ халқы үшін аса маңызды. Табиғи қасиеттері, әмбебаптығы мен тарихи маңызы бұл материалды далалық өмірдің ажырамас бөлігіне айналдырды. Қой терісі – тек жылу мен жайлылық көзі емес, ұлттық дәстүр мен мәдениеттің белгісі. Бүгінгі таңда да қой терісінен жасалған бұйымдар мен ұлттық қолөнер туындылары қазақ қоғамының рухани және тұрмыстық мұрасын жалғастырып келеді.
