Неліктен қазақтар отты киелі санаған?

Адамзат тарихында от ерекше орынға ие. Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқы үшін де от – тек тұрмыстық қажеттілік қана емес, рухани және мәдени мәні зор киелі құбылыс болған. Халықтың наным-сенімінде, салт-дәстүрінде, тіпті күнделікті әдетінде отқа құрметпен қарау, оны таза, қасиетті күш ретінде бағалау айқын көрініс тапқан. Осы мақалада қазақтардың отқа деген қатынасы мен оның не себепті киелі саналатынын әр қырынан қарастырамыз.

Мифологиялық және символдық негіздер

Қазақ дүниетанымында от әрдайым күнмен, жылумен, өмір бастауымен байланыстырылған. Оның жалыны – жарықтың, тіршіліктің, қорғаушы рухтардың белгісі. Үйдегі ошақтың өшуі – қайғы мен жамандықтың нышаны деп қабылданған. Ал жанып тұрған от – әулет амандығының, береке-бірліктің белгісі.

Мифологиялық тұрғыдан оттың қасиеттілігі мыналардан көрінеді:

• жалын жанұя мүшелерін бір жерге топтастырады;
• от зұлымдық пен жамандық күштерінен қорғайды;
• жылуы – ана мейірімінің, ұрпақ жалғастығының көрінісі;
• алысқа кеткен балаға немесе жаңа шаңырақ көтерген ұл-қызға үй ошағынан шоқ алып беру – отбасы амандығының, ата-баба рухымен байланыстың белгісі;
• құрбандық шалу кезінде от арқылы жоғары күштермен байланыс орнатылады.

Бұл сенімдер халық аңыздары мен жырларында, тұрмыс-салтында айқын байқалады.

Оттың салт-дәстүр мен ғұрыптардағы орны

Қазақ халқы өмірдің маңызды белестерінде – дүниеге келу, үйлену, қайтыс болу секілді сәттерде отқа қатысты түрлі ғұрыптық рәсімдер өткізген. Бұл арқылы адамдар киелі күштен қолдау, қорғау мен береке сұраған.

Осы рәсімдерге төмендегілер жатады:

1. Жаңа туған нәрестені немесе жас жұбайларды екі оттың арасынан өткізу. Бұл ырым адамның өміріне жамандық жоламасын, болашағы жарқын болсын деген ниетпен жасалады. Мұндай ғұрып адамның рухани тазаруы мен ұзақ өмір сүруін қамтамасыз етеді деп сенген.
2. Шаңырақ көтерген жасқа немесе ұзақ сапарға шыққан адамға үйден шоқ беру. Бұл – отбасы жылуы мен ата-ананың батасын бірге ала жүрудің белгісі. Оттың қызуы адамның қайда жүрсе де өзін қорғап, туыстарымен байланысты сақтайды деп сенген.
3. Жаназа және еске алу рәсімдерінде отты қолдану. О дүниеге аттанған адамды шығарып салғанда от жағып, марқұмның рухына құрмет көрсетілген. Бұл – жанның жарық әлемге жол табуы үшін жасалатын көне ырым.
4. Ошақ басында ұрыс-керіс, жаман сөз айтуға, түкіруге болмайды. Қазақ «от басында айтылған сөзді от естиді» деп ырымдаған. Отқа деген құрметсіздік – үлкен күнә, бақытсыздықтың бастауы деп есептелген.

Осындай ғұрыптарда от әрдайым ізгі тілек пен батаға толы болған.

Оттың тұрмыстағы және халық нанымындағы орны

Күнделікті өмірде от – жылу мен жарықтың, амандық пен тыныштықтың нышаны. Қазақ халқы үшін ошақ басы – шаңырақтың жүрегі, отбасының қорғаушысы. Әр адам оттың тазалығын, берекесін сақтауына ерекше мән берген.

• жанған ошақ – әулеттің амандығы, ұрпақтың сабақтастығы;
• кей ауру мен жамандықты қуғанда арнайы ырымдарда күл, шоқ, көмір пайдаланған;
• халық сенімінде от арқылы береке, ырыс келеді, қонаққа отқа қатысты ырымдар орындалған;
• оттың сақталуын, қолда болуын негізінен әйелдерге тапсырған, бұл олардың отбасы тірегіне айналғанын көрсетеді;
• жаңа қонысқа көшкенде, ескі үйдегі отты алып кету – жаңа өмірдің жалғасы, рухани сабақтастықтың белгісі.

Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан отқа құрмет көрсету – үлкен мәдени құндылық саналады.

Тіл мен мәдениетте көрініс табуы

От бейнесі қазақ тілінде, фольклорында, поэзиясында кеңінен кездеседі. Оның символдық мәні халықтың салтында да, ауыз әдебиетінде де терең орын алған.

• от қайрат, ерлік, жан жылуы, батылдық, тазалықтың белгісі ретінде жырланады;
• амандасу, тілек айту кезінде «оттай ыстық», «ошағың өшпесін» деген ізгі сөздер қолданылады;
• эпостарда от – ерліктің, бірліктің, тектіліктің символы;
• от туралы мақал-мәтелдерде өмірдің мәні, отбасының бірлігі мен рухтың күші айтылады;
• от – табиғат пен адам, ата-баба және ұрпақ арасындағы байланыстың белгісі.

Отқа деген құрмет арқылы қазақтың рухани тереңдігі, табиғатпен үндестігі көрінеді.

Қазақ үшін от – тек материалдық құбылыс емес, рухани, мәдени және әлеуметтік өмірдің тірегі. Отты қадірлеу – ұрпақтар сабақтастығының, отбасы жылуының, береке-бірліктің символы. Бұл құндылық бүгінгі таңда да ұлттық санада, күнделікті өмірде, отбасылық дәстүрде өз орнын жоғалтқан жоқ.