Мазмұны
Адам жадындағы үдерістер өте күрделі және әрдайым қисынға бағына бермейді. Күнделікті жағдайларды жиі ұмытып қаламыз, ал бір қарағанда оғаш көрінген оқиғалар санамызда ұзақ сақталады. Мұндай құбылысты өмірдің кез келген саласынан байқауға болады: күтпеген немесе ерекше әсер қалдырған жағдай есте сақталып қалады, ал қалыпты оқиғалар біртіндеп өшеді. Бұл таңдамалылық жүйке жүйесінің жұмыс ерекшелігімен байланысты. Ғылыми зерттеулер ерекше құбылыстардың психикаға қарапайымнан гөрі әлдеқайда күшті ықпал ететінін көрсетеді.
Қабылдау ерекшеліктері
Адам күтпеген немесе тосын құбылыспен кездескенде, ми назарды күшейту тетіктерін іске қосады. Оған эмоциялық әсер қатар жүріп, ол оқиғаның есте ұзақ сақталуына жағдай жасайды. Ал қалыпты жағдайлар айқын қозу тудырмайтындықтан, маңызды болып саналмайды.
Есте сақтаудың мұндай айырмашылығы мына себептермен түсіндіріледі:
- тосын әсер нейрондық байланыстардың белсенділігін арттырады;
- ми оғаш жағдайды тірі қалу үшін маңызды белгі ретінде қарастырады;
- эмоциялар жадыны бекітуді күшейтеді;
- қарапайым фонмен салыстырғандағы ерекшелік оқиғаны көзге айқын түсіреді.
Осылайша болмашы ғана оғаштық та санада жарқын із қалдыра алады.
Ғылыми түсіндірмелер
Психологтар есте сақтауға байланысты бірнеше құбылысты бөліп көрсетеді. Соның ішінде «ерекшелік әсері» деп аталатын заңдылық бар. Ол бойынша қалыптан тыс бейнелер мен жағдайлар әдеттіден әлдеқайда жақсы сақталады.
Бұл әсерді нақтылайтын бірнеше тұжырым бар:
- Эмоциялық серпін ақпаратты бекітуді күшейтеді. Адам таңғалғанда немесе аз да болса күйзеліс сезінгенде, ағза стресс гормондарын бөледі. Бұл заттар жадқа жауап беретін аймақтарды белсенді етіп, оқиғаның ұзақ сақталуына ықпал етеді.
- Күтпеген жағдай назарды аударады. Ми әдетте қалыптасқан үлгілер бойынша жұмыс істейді, ал сол нормадан ауытқу фон аясында бірден ерекшеленеді. Соның нәтижесінде тосын белгі артықшылықпен өңделеді.
- Ерекше бөлшектер ассоциация құруды жеңілдетеді. Оғаш оқиғалар басқа әсерлермен байланысып, олардың қайта еске түсуін жеңілдетеді. Осылайша жаңа элемент бұрынғыларды бекітіп, тұтас желі қалыптастырады.
Ғылым тұрғысынан қарағанда, әдеттен тыс құбылыстардың есте сақталуда әрдайым артықшылығы бар.
Тәжірибелік маңызы
Жадтың жұмысын түсіну тек ғалымдар үшін ғана емес, күнделікті өмірде әр адамға пайдалы. Ми ерекшелігін оқу процесінде, қызмет барысында немесе шығармашылықта қолдануға болады. Ақпаратты ұзақ есте қалдыру үшін оны қалыптан тыс әдіспен беру тиімді.
Бұл ерекшелікті пайдаланудың бірнеше жолы бар:
- оқу барысында көзге жарқын бейнелерді қолдану;
- дәрістер мен баяндамаларға тосын бөлшектер қосу;
- күрделі ұғымдарға ерекше ассоциациялар жасау;
- күтпеген мысалдар мен юморды пайдалану.
Мұндай әдістер материалдың есте сақталуын жеңілдетіп, білімді тиімді меңгеруге көмектеседі.
Адам миы бәрінен бұрын әдеттен тыс нәрсеге басымдық береді. Оғаш оқиғалар назарды күшейтіп, эмоция тудырып, берік ассоциациялар қалыптастырады. Осы себепті ерекше әсер қалдырған жағдайлар жадта ұзақ сақталып, ал үйреншікті құбылыстар тез ұмытылады. Бұл қасиетті дұрыс қолдану ақпаратты жақсырақ есте сақтауға әрі оқуда да, өзін дамытуда да айтарлықтай жетістікке жеткізеді.
