Мазмұны
Амазонка – Жер шарындағы ең ірі әрі құпияға толы өзендердің бірі. Оның шексіз суы, қуатты ағысы мен қалың тропикалық ормандары ерекше экожүйе қалыптастырады, мұнда табиғат өз заңымен өмір сүреді. Бұл аймақтағы өмір ылғалдылыққа, ыстық ауа райына және молшылыққа бейімделген. Амазонка мен оның сансыз салалары – тіршіліктің күрделі желісі, онда адам, өсімдік пен жануар тағдыры өзенмен тығыз байланысты.
Географиялық ерекшеліктері
Амазонка өзені – әлемдегі ең үлкен және суы мол өзен. Ол өзінің бастауын Анд тауларынан алып, бүкіл Оңтүстік Американы кесіп өтіп, Атлант мұхитына құяды.
- Амазонканың мыңнан астам саласы бар. Ең ірілері – Мадейра, Негро және Жапура. Олардың барлығы қосылып, ұзындығы жеті мың шақырымнан асатын алып өзен жүйесін құрайды.
- Жауын-шашын маусымында су деңгейі ондаған метрге көтеріледі. Сол кезде орман алқаптарының көп бөлігі су астында қалып, шексіз өзен лабиринттеріне айналады. Мұндай аймақтар «варзея» деп аталады және оларда тіршілік ерекше белсенді болады.
- Бұл өңірдің климаты үнемі жылы әрі ылғалды. Температура сирек 25 градустан төмен түседі, ал жаңбыр жыл бойы жауады. Мұндай жағдайлар тропикалық өсімдіктер мен жануарлардың өсуіне өте қолайлы.
Амазонка – жай ғана өзен емес, ол тұтас су әлемі, мұнда жер мен су бір-біріне үздіксіз ауысып жатады.
Табиғаты мен жануарлар дүниесі
Амазонка алабы Жердің «өкпесі» деп аталады, өйткені ол планетадағы оттегінің шамамен 20 пайызын өндіреді.
- мұнда екі миллионнан астам жәндік түрі, жүздеген сүтқоректі және ондаған мың өсімдік бар;
- өзен суларында қызғылт дельфин, электрлі жылан, гигант скат және аты аңызға айналған пиранья сияқты ерекше тіршілік иелері мекендейді;
- ағаштардың басында маймылдар мен жалқау жануарлар өмір сүреді, ал аспанда түрлі түсті тukan мен ара сияқты құстар ұшады;
- су астындағы ормандардың ағаштары су деңгейінің өзгеруіне бейімделген, олардың тамыры суда өмір сүре алады.
Бұл аймақ – табиғи сұлулығын әлі күнге дейін сақтап қалған Жердегі ең сирек жерлердің бірі.
Адам және оның өмір салты
Амазонка бойындағы халықтың тұрмысы тікелей өзенмен байланысты. Өзен – жол, азық көзі және күнделікті өмірдің негізі.
- Елді мекендердің көбі өзен жағасында орналасқан. Қалың орман арасымен жол салу қиын болғандықтан, қайық пен каноэ негізгі көлік түрі болып саналады.
- Басты кәсіп – балық аулау. Жергілікті тұрғындар пиранья, сом және ұзындығы үш метрге жететін алып арапаима балығын аулайды. Бұл балық етінің дәмі ерекше және ол ақуызға бай.
- Кейбір қауымдар каучук, балзам, жеміс пен жаңғақ жинаумен айналысады. Бұл өнімдер ел экономикасына үлес қосып, жергілікті халыққа табыс көзіне айналған.
Бұл аймақтың адамдары табиғатпен үйлесімде өмір сүріп, өзеннің ырғақтарына бейімделе білген.
Тұрмыс пен дәстүр
Амазонка бойындағы ауылдарда ежелгі мәдени дәстүрлер сақталған.
- үйлер көбіне су басу қаупінен қорғану үшін бөренеден салынып, биік қадаларға тұрғызылады;
- тұрмыста орман өнімдері – ағаш, лиана, пальма жапырағы және саз балшық пайдаланылады;
- тағам негізінен ашық отта пісіріледі, басты азық – маниок. Одан ұн мен жұқа нан түрлері дайындалады;
- жергілікті халық орман мен өзен рухтарына сенеді, табиғатты қасиетті санап, түрлі салт-жоралғылар өткізеді.
Осындай өмір салты сырт көзге қарапайым көрінгенімен, оның түбінде табиғатқа деген терең құрмет пен даналық жатыр.
Қазіргі экологиялық мәселелер
Амазонка көрінісі табиғи әрі мәңгі сақталғандай көрінгенімен, ол көптеген қауіп-қатермен бетпе-бет келіп отыр.
- Ормандардың жаппай кесілуі экожүйеге үлкен зиян тигізуде. Әр минут сайын гектарлап ағаштар жойылып, онымен бірге жануарлар мен өсімдіктердің сирек түрлері де жоғалып барады.
- Өзен суларының ластануы қауіпті деңгейге жетті. Алтын өндіру мен ауыл шаруашылығындағы химиялық заттар өзенге түсіп, адам мен жануар денсаулығына қауіп төндіреді.
- Климаттың өзгеруі өзен салаларының тартылуына және ауа райының бұзылуына әкеліп отыр. Бұл жағдай егіншілікке, балық аулауға және халық тұрмысына тікелей әсер етуде.
Соңғы жылдары Амазонканы қорғау мақсатында ұлттық қорықтар құрылып, жергілікті тайпалар экологиялық бағдарламаларға белсенді қатысып келеді.
Амазонкадағы өмір – табиғат пен адамның нәзік тепе-теңдігіне құрылған ғажайып әлем. Мұндағы халық өзеннің күшін өз игілігіне жаратып, оның ырғақтарымен үндес өмір сүреді. Бұл өңір – Жердің тірі жүрегі, ол адамзатқа табиғатпен үйлесімде өмір сүрудің қаншалықты маңызды екенін еске салады. Амазонка – планетамыздың сұлулығы мен тұрақтылығының айғағы.
