Мазмұны
Есу – адам ағзасының ең табиғи әрі жұмбақ құбылыстарының бірі. Ол барлық халықтарда, жастағы және мінездегі адамдарда кездеседі. Көбіне адам шаршағанда, зеріккенде немесе миға оттегі жетпегенде есінейді. Бірақ ең қызығы – есу жұқпалы: біреу аузын ашып есінегенде, қасындағы адам да еріксіз соны қайталайды. Бұл құбылыс соншалық жиі байқалатындықтан, ғалымдар оны терең зерттей бастады.
Есінудің физиологиялық мәні
Есу – еріксіз орындалатын рефлекторлық әрекет. Ол терең тыныс алумен, бет пен жақ бұлшықеттерінің созылуымен және дем шығарумен қатар жүреді.
- Физиологиялық тұрғыдан есу мидың оттегімен қамтамасыз етілуіне және оның температурасын реттеуге көмектеседі. Есінеген кезде қан айналым күшейіп, жүйке тіндерінің қызып кетуін болдырмайды.
- Бұл құбылыс кейде сергектік пен тыныштық күйінің арасындағы ауысуға да байланысты. Ағза белсенділіктен босаңсуға немесе керісінше оянуға дайындалады.
- Есу жүйке жүйесінің қысымын азайтып, бұлшықеттерді босатады және назарды қайта қалпына келтіреді.
Сондықтан есінудің басты қызметі – мидың жұмысын тұрақтандырып, психикалық және физикалық тепе-теңдікті сақтау.
Неліктен есу жұғады
Біреу есінегенде, оны көрген адамның миында автоматты түрде сол әрекетті қайталау сигналдары белсендіріледі.
- бұл құбылысты түсіндіретін ең ықтимал теория – айна нейрондарының жұмысы. Олар басқа адамның эмоциясы мен қимылын өзіміздікі сияқты қабылдауға мүмкіндік береді;
- есінеген адамды көргенде немесе оның дауысын естігенде ми сол көріністі «қайта ойнатып», дәл сол қозғалысты туғызады;
- мұндай әсер әлеуметтік байланыс пен өзара түсіністіктің белгісі болып саналады.
Сол себепті есіну ең алдымен жақын адамдар арасында жиі байқалады – туыстар, достар немесе әріптестер арасында.
Эмпатиямен байланысы
Зерттеушілердің айтуынша, есу жұқпалығы адамның жанашырлық деңгейімен тығыз байланысты.
- Эмпатиясы жоғары адамдар басқалардың эмоциясын оңай сезінеді, сондықтан оларда есінудің жұғуы жиірек кездеседі.
- Балаларда бұл қасиет бірден қалыптаспайды. Тек белгілі бір жастан кейін ғана олар басқа адамның күйін түсіне бастайды, сонда есінудің «жұғуы» пайда болады.
- Кейбір психикалық бұзылыстарда, мысалы, аутизм спектріндегі адамдарда мұндай реакция әлсіз байқалады. Бұл есінудің эмоциялық сезімталдықпен тікелей байланысты екенін дәлелдейді.
Осылайша, есінудің жұғуы – физиологиялық емес, психологиялық және әлеуметтік деңгейдегі құбылыс.
Жануарлар арасындағы ұқсастық
Бұл қызық қасиет тек адамдарға ғана тән емес.
- маймылдар, иттер, қасқырлар және кейбір құстар да бір-бірінің есінуін қайталай алады;
- топпен өмір сүретін жануарларда мұндай әрекет мінез-құлықты үйлестіру тәсілі ретінде қызмет етеді, мысалы, бір уақытта демалуға дайындалу кезінде;
- ғалымдар мұны эволюциялық бейімделу деп санайды, өйткені ол ұжымдық бірлікті және өзара сенімді нығайтады.
Демек, есінудің жұғуы ежелгі биологиялық механизм болып табылады және ол топ мүшелерін эмоционалды тұрғыдан біріктіреді.
Есінуді тежеуге бола ма
Көпшілік қоғамдық жерде есінуді ұят санап, оны ұстап қалуға тырысады. Алайда мұны толық тежеу мүмкін емес.
- Адам есінуді тоқтатуға тырысса да, ми бұл рефлексті бәрібір іске қосады. Тыныс алу мен қан айналым жүйесі оттегіні көбірек қажет етеді.
- Есінуді тежеп ұстау тек ішкі қысым мен шаршауды күшейтеді. Себебі бұл әрекет ағзаның табиғи қажеттілігінен туындайды.
- Ең дұрыс шешім – есінуді жасырмай, тек әдеп үшін ауызды қолмен жабу.
Есу – табиғи және пайдалы рефлекс, сондықтан оны ұстаудың қажеті жоқ.
Біз есінегенде тек шаршағанымызды білдірмейміз. Бұл қарапайым қозғалыс адамдар арасындағы көрінбейтін эмоционалды байланысты көрсетеді. Біреудің есінуін қайталау – ортақ сезім мен түсіністіктің белгісі. Осы құбылыс арқылы табиғат бізге адам мен адам арасындағы үйлесім мен жанашырлықтың маңызын еске салады.
