Мазмұны
Тарихта кейбір оқиғалар мемлекеттердің тағдырын түбегейлі өзгертіп, бүкіл әлемдік саясатқа әсер еткен кезеңдер бар. Кейде өзгерістер баяу жүреді, ал кейде тұрақсыздық күрт күшейіп, қоғам жаңа бағытқа бет бұрады. 1979 жылы Иранда орын алған революция дәл осындай бетбұрыстық сәт болды. Ол монархияның құлауына, Ислам Республикасының құрылуына және елдің қоғамдық құрылымының түбегейлі өзгеруіне алып келді.
Революцияға алып келген себептер
XX ғасырдың ортасында Иранды Пехлеви әулеті басқарды, ал мемлекеттің басында шах Мохаммед Реза Пехлеви тұрды. Ол елді қарқынды модернизациялау мақсатында экономикалық және әлеуметтік реформалар жасады. Алайда бұл өзгерістер қоғамның барлық бөлігін қанағаттандырмады. Биліктің қатаң саясатты қолдануы, ел ішіндегі теңсіздік және сыртқы державалардың ықпалы халық наразылығын күшейтті. Қоғамда әділетсіздік сезімі өсіп, түрлі топтардың біртұтас қарсы қозғалысқа бірігуіне негіз болды.
- авторитарлық басқаруға және сөз бостандығының шектелуіне қарсылық;
- мұнай саласында шетел мемлекеттерінің ықпалының күшеюі;
- бай элита мен кедей халық арасындағы теңсіздіктің ұлғаюы;
- діни көшбасшылардың зайырлы реформаларды қабылдамауы.
Осы факторлар біртіндеп қоғамды біріктіріп, билікке қарсы қозғалысты күшейтті.
Қоғамдық қозғалыстар мен діни лидерлердің рөлі
Революциялық қозғалыс әртүрлі әлеуметтік топтарды біріктірді. Зиялы қауым цензураға және саяси қысымға наразы болды, жұмысшылар экономикалық мәселелерді шешуді талап етті, діни топтар ұлттық құндылықтарды қорғауға шақырды. Бұл кезеңнің маңызды тұлғасы – эмиграцияда жүрген Рухолла Хомейни еді. Оның идеялары жасырын жазбалар мен діни үгіт арқылы таралып, халықтың сенімін нығайтты.
- Жаппай демонстрациялар. Мыңдаған адам көшеге шығып, өзгеріс талап етті. Шеру күн сайын көбейіп, студенттер, жұмысшылар және дін өкілдері ортақ мақсатқа бірікті. Көптеген митингілер тәртіпсіздікке ұласқан кезде халықтың наразылығы одан әрі күшейді.
- Саяси талаптар. Оппозиция репрессиялық құрылымдарды жою және азаматтық құқықтарды кеңейту қажеттігін алға тартты. Билік қысымының күшеюі халықтың белсенділігін одан әрі арттырды. Ішкі сенім жүйені түбегейлі өзгерту қажеттігін нығайтты.
- Хомейнидің қайта оралуы. 1979 жылдың ақпанында оның Иранға келуі жаңа кезеңнің басталу нышаны болды. Миллиондаған халықтың қолдауы шах режимінің құлауын жеделдетті.
Осы факторлар революцияның бағытын өзгертіп, монархияның күйреуіне әкелді.
Шах билігінің құлауы және оның нәтижелері
1979 жылдың қаңтарында шах елден кетуге мәжбүр болды. Саяси жағдай бақылаудан шығып, уақытша үкімет дағдарысты тоқтата алмады. Әскер халыққа қарсы күш қолданудан бас тартты, ал билік аппараты ыдырай бастады. Көп ұзамай Ислам Республикасы жарияланып, елдің саяси құрылымы түбегейлі өзгерді.
- мемлекеттік басқару жүйесі толығымен қайта құрылды;
- батыстық мәдени бағдарламалар мен институттар жабылды;
- қоғамдық өмір қатаң ислам қағидаларына негізделді;
- сыртқы саясат шетел ықпалына қарсы бағытталды.
Жаңа идеологиялық бағыт елдің ішкі және халықаралық жағдайын түбегейлі өзгертті.
Революцияның әлемдік саясатқа әсері
1979 жылғы оқиғалар халықаралық аренада үлкен өзгерістерге себеп болды. Революция діни қозғалыстардың саяси күшке айнала алатынын көрсетті. Көп ел жаңа дипломатиялық стратегиялар әзірлеуге мәжбүр болды. Оқиғалар мұнай нарығы мен аймақтық тұрақтылыққа да қатты ықпал етті.
- Жаңа идеологияның қалыптасуы. Ислам революциясы діни идеялардың мемлекет құрылымына негіз бола алатынын дәлелдеді. Көптеген мемлекеттерде ұқсас қозғалыстар пайда болды.
- Халықаралық дағдарыстардың өршуі. АҚШ елшілігіндегі кепілдік дағдарысы жаңа сыртқы саясат курсының символына айналды. Бұл оқиға жылдар бойы созылған шиеленіс тудырды.
- Таяу Шығыстағы күш тепе-теңдігінің өзгеруі. Одақтар қайта құрылды және аймақта ұзақ мерзімді тұрақсыздық кезеңі басталды. Бірқатар жанжалдар идеологиялық сипат алды.
Осы процестер кейінгі геосаяси дамуға ұзақ уақыт бойы әсер етті.
Ирандағы 1979 жылғы революция XX ғасырдағы ең маңызды оқиғалардың бірі саналады. Ол елдің саяси құрылымын ғана емес, бүкіл қоғамның дүниетанымын түбегейлі өзгертті. Реформалар экономикаға, мәдениетке, дінге және халықаралық қатынастарға әсер етті. Тарих көрсеткендей, халықтың өзгеріс талабын ешбір билік тоқтата алмайды. Осы оқиғаларды түсіну қазіргі әлемдік жағдайды сараптауға және өткен мен бүгіннің арасындағы байланысты тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
