Мазмұны
Ұлы топан су туралы аңыздар әлемнің көптеген халықтарының мәдениетінде кездеседі және ұрпақтан ұрпаққа мұра болып беріледі. Мұндай әңгімелер тек табиғат апаттарының ізі емес, сонымен қатар адамның әлемді түсіну жолы мен рухани құндылықтарының көрінісі саналады. Дала халқы да бұл оқиғаға қатысты өзіндік түсінік қалыптастырған. Көшпелі дүниетаным табиғатты тірі жүйе ретінде қабылдап, топан суды жаңару мен тазарудың нышаны ретінде қарастырды. Сондықтан қазақ аңыздарындағы Ұлы Топан ерекше мәнге ие.
Жерді басып қалған су туралы аңыздар
Қазақтың ауызша дәстүрінде бүкіл жер бетін алып тасқын басқан уақыт туралы әңгімелер бар. Тірі жанға аман қалу қиын болғанымен, ең биік таулар ғана пана болған делінеді. Кей нұсқаларда адамдарға алдын ала ескерту болғаны айтылады және апат адамзаттың рухани тепе-теңдікті жоғалтқан сәтінде келгені көрсетіледі. Аңыздар жыр мен дастанға айналып, ғасырлар бойы ұмытылмай сақталған.
- су тазарудың белгісі саналған;
- ескі әлемнің құлдырауы жаңа дәуірдің басталуына жол ашқан;
- аман қалғандар жаңа халықтың арғы тегі болған;
- биік таулар қасиетті пана ретінде бағаланған.
Бұл элементтердің барлығы қайта өрлеу мен үйлесімділікті қалпына келтіру идеясын білдіреді.
Көркембай туралы аңыз және құтқарылу жолы
Қазақ аңыздарының бір бөлігінде апаттан аман қалған ерекше кейіпкер туралы айтылады. Оның тағдыры батырлықтың, сенімнің және үміттің бейнесі ретінде сипатталады. Мұндай әңгімелер халықты қайсарлыққа тәрбиелеуге бағытталған.
- Батыр ағаш кемені өз қолымен салды. Ол келер қауіп туралы ішкі сезімге құлақ асып, алдын ала дайындала бастады. Сол табандылық туыстарын қорғауға және ең құндыны сақтауға мүмкіндік берді.
- Дауыл кезінде жоғары тауларға бет алды. Табиғат белгілерін пайдаланып, толқындардан алыстауға тырысты. Қорқыныштан басым түскен қайсарлық оның басты қаруы болды.
- Су қайтқан соң, батыр жаңа әулеттің негізін қалады. Ол көргенін кейінгі ұрпаққа айтып, өткеннің қателігін қайталамауға үйретті. Осылайша ата-бабаны құрметтеу дәстүрі пайда болды.
Мұндай мифтер бірлікті сақтау мен рухты шыңдау үшін маңызды қызмет атқарды.
Неліктен Ұлы Топан дүниетанымның бір бөлігіне айналды
Ежелгі қазақтар адам мен табиғаттың байланысын басты заң деп есептеген. Ұлы Топан туралы естелік өмірдің нәзіктігін және үйлесімсіздіктің ауыр салдарын еске салды. Аңыздар тек қорқынышты оқиғаны емес, адамның жауапкершілігін де көрсетеді.
- табиғат күшімен санасу қажеттігі;
- моральдық заңдардың маңыздылығы;
- үйлесім бұзылса, жаза болатынына сенім;
- өмірдің жалғасын табатынына үміт.
Бұл құндылықтар уақыт өзгерсе де маңызын жоғалтқан жоқ.
Ұлы Топан туралы мифтердің қазіргі мәні
Бүгінгі күні топан туралы аңыздар зерттеушілер мен тарихшыларды қызықтырады, өйткені олар халық жадын және көне дүниетанымды ашуға көмектеседі. Мұндай мұра өткенмен байланыс орнатып, мәдени өзіндік болмысты сезінуге мүмкіндік береді. Қазақ аңызы басқа халықтардың нұсқаларын қайталамайды, бірақ кей тұстарда үндестік тауып, адамзаттың ортақ рухани ізденісін көрсетеді.
- Аңыз табиғи апаттарды түсінуге жол ашады. Ол адамдардың сол кезеңдегі жағдайға қалай бейімделгенін көрсетеді. Қайғыдан кейін жаңару идеясы тіршіліктің мәнін ашып береді.
- Мұндай предания мәдени бірегейлікті сақтайды. Олар ойлау ерекшелігін, тіл сұлулығын және дүниені поэтикалық қабылдауды жеткізеді. Сол себепті олар халық рухының негізі саналады.
- Мифтер өнер мен әдебиетке шабыт береді. Ол шығармашылыққа жаңа тақырыптар әкеліп, символдар арқылы өмір туралы ойлануға мүмкіндік береді. Осылайша мәдени кеңістік кеңейеді.
Ұлы Топан туралы қазақ аңыздары өткен мен болашақты байланыстыратын рухани көпір болып қала береді. Олар табиғат күші алдында адамның әлсіздігін, бірақ рухтық беріктігін де еске салады. Осындай әңгімелер арқылы ұрпақ өмірдің бағасын түсінеді және үйлесімділікке ұмтылады.
