Мазмұны
Дәстүрлі аңшылық көптеген халықтарда күнкөріс тәсілімен қатар дүниетанымның бір бөлігі болып келген. Мұндай тәжірибелер арқылы табиғатты тану, сабыр сақтау және жауапкершілік ұғымдары ұрпақтан ұрпаққа берілді. Орталық Азияда бұл салттар бүгінге дейін жақсы сақталған. Солардың ішінде ең әсерлі әрі мәндісі бүркітпен аң аулау саналады. Қырғызстанда бұл дәстүр таулы аймақтарда әлі де өмір сүріп, өткен мен бүгінді жалғап тұр.
Бүркітпен аң аулаудың тарихи негізі
Қырғыз халқының бүркітпен аң аулау дәстүрі көне замандардан бастау алады. Қатаң табиғи ортада бұл тәсіл аң терісін алу мен малды жыртқыштардан қорғаудың тиімді жолы болған. Уақыт өте келе аңшылық тек шаруашылық қажеттілік емес, әлеуметтік мәртебенің белгісіне айналды.
Көшпелі ортада бүркіт күш пен еркіндіктің символы ретінде қабылданды. Мұндай құсты баптап, аңға салу ерекше шыдамдылықты талап етті. Сол себепті бүркітші қауым ішінде құрметке ие болған.
Бүркітшілер кімдер және олар қалай қалыптасады
Бүркітпен аң аулайтын адамдарды бүркітші деп атайды. Бұл өнер кездейсоқ үйренілмейді, себебі ол ұзақ жылдық тәжірибені қажет етеді. Көп жағдайда білім мен дағды әулет ішінде беріледі.
Болашақ бүркітші тек техниканы меңгермейді. Ол өзін ұстай білуге, байқағыштыққа және сабырға үйренеді. Мұндай қасиеттерсіз жыртқыш құспен серіктестік орнату мүмкін емес, өйткені бүркіт күшке емес, сенімге жауап береді.
Бүркітті таңдау және баптау үдерісі
Аңшылыққа дайындық құсты таңдаудан басталады. Көбіне аналық бүркіттер алынады, себебі олар ірі әрі төзімді келеді. Құсты жас кезінде қолға үйрету оның адамға бейімделуін жеңілдетеді.
Баптау бірнеше маңызды кезеңнен тұрады:
- адам дауысы мен қолына үйрену арқылы сенім қалыптастыру;
- жемге келу дағдысын біртіндеп үйрету;
- физикалық төзімділік пен шабуыл дәлдігін дамыту;
- иесімен тұрақты байланыс орнату.
Әрбір кезең асықпай, мұқият жүргізіледі. Шала дайындық аңшылықтың сәтсіз аяқталуына әкелуі мүмкін.
Аңға шығуға дайындық
Аңға шығар алдында бүркітші құрал-жабдықтарын тексереді. Қалың былғары қолғап, арнайы бау және құстың көзін уақытша жабатын томаға пайдаланылады. Бұл заттардың әрқайсысы қауіпсіздік пен бақылауды қамтамасыз етеді.
Маусым таңдауы да маңызды рөл атқарады. Көбіне аңшылық қыс мезгілінде өтеді, өйткені қар үстіндегі іздер анық көрінеді. Ашық тау беткейлері бүркіттің жылдамдығын толық пайдалануға мүмкіндік береді.
Аң аулау барысы
Аңшылық кезінде адам мен құс біртұтас әрекет етеді. Бүркітші олжаны байқап, томағаны шешеді. Осы сәттен бастап бүркіт шапшаң көтеріліп, нысанаға қарай ұмтылады.
Көбіне аң ретінде түлкі немесе қоян алынады. Адам үдерісті бақылап, қажет болған жағдайда көмектеседі. Нәтиже тәжірибе мен өзара түсіністікке тікелей байланысты болады.
Дәстүр мен рәсімдердің орны
Бүркітпен аң аулау белгілі бір салттармен қатар жүреді. Тауға шығар алдында жолдың сәтті болуын тілейтін ишаралар жасалуы мүмкін. Сәтті аңшылықтан кейін құсқа алғыс білдіру және олжаны отбасы мүшелерімен бөлісу дәстүрі бар.
Мұндай әдеттер табиғатқа деген құрметті көрсетеді. Аңшылық ойын-сауық ретінде емес, өмір салтының бір бөлігі ретінде қабылданады. Осы көзқарас дәстүрдің мәнін тереңдете түседі.
Қазіргі замандағы маңызы
Бүгінде бүркітпен аң аулау мәдени мұра рөлін атқарады. Ол ұлттық болмыстың бір белгісіне айналып, зерттеушілер мен қонақтардың назарын аударады. Арнайы фестивальдер мен көрсетілімдер арқылы білім кейінгі буынға жеткізіледі.
Сонымен бірге көптеген бүркітшілер аңшылықты табиғи ортада жалғастырып келеді. Олар үшін бұл сахналық көрініс емес, күнделікті тәжірибе. Осындай тірі дәстүр ғана уақыт сынынан өте алады.
Қырғызстандағы бүркітпен аң аулау күрделі әрі көпқырлы үдеріс болып табылады. Онда тәжірибе, сабыр және табиғатқа деген жауапты көзқарас тоғысады. Адам мен құс арасындағы үйлесім арқылы күш пен жауапкершіліктің тепе-теңдігі көрінеді. Бұл дәстүрді сақтау өткенді құрметтеумен қатар, бүгінгі өмірмен саналы байланыс орнатуға мүмкіндік береді.
