Мазмұны
Дыбыстық орта адамды үнемі қоршап тұрады және ол ойға, сезімге, шешім қабылдауға әсер етеді. Кейбір әуендер мен үндер тыныштандырып, ішкі үйлесім сыйлайды, ал өзге біреулері керісінше мазасыздық тудырады. Мұндай айырмашылық тек талғаммен ғана байланысты емес. Есту физиологиясы, мидың жұмыс ерекшелігі және өмірлік тәжірибе бұл үдерісте маңызды рөл атқарады. Осы факторларды түсіну дыбыстарға деген әртүрлі реакцияның себебін тереңірек ашуға мүмкіндік береді.
Есту қабылдауының физиологиялық негіздері
Есту жүйесі ауа тербелістерін қабылдап, оларды жүйке импульстарына айналдырады. Дәл осы кезеңде дыбыстың жайлы немесе қолайсыз екені туралы алғашқы баға қалыптасады.
Белгілі бір акустикалық сипаттамалар шешуші мәнге ие.
- кейбір жиіліктер адам дауысына жақын болғандықтан жеңіл қабылданады;
- қатты және кенет өзгеретін дыбыс қорғаныш реакциясын іске қосады;
- үйлесімді тондар миды артық жүктемейді;
- бірсарынды немесе үзік сигналдар есту жүйесін тез шаршатады.
Осы ерекшеліктер жұмсақ әуеннің неге шуға қарағанда жағымдырақ сезілетінін түсіндіреді.
Мидың рөлі және эмоциялық бағалау
Алғашқы өңдеуден кейін дыбыстық ақпарат эмоцияға жауапты аймақтарға өтеді. Сол жерде ол субъективті реңкке ие болады.
Сезім саналы түрде қабылданар алдында ми оны бұрынғы тәжірибемен салыстырады.
- жағымды естеліктер оң әсерді күшейтеді. Әуен қауіпсіз орта туралы ой салуы мүмкін. Бұл алаңдаушылықты азайтады;
- жағымсыз байланыстар тітіркенуді арттырады. Дыбыс өткен қолайсыз жағдайды еске түсіреді. Уақыт өте бұл әсер бекіп қалады;
- болжамдылық тыныш қабылданады. Күтпеген үн керісінше күйзеліс механизмін іске қосады;
- бақылау сезімі жайлылықты арттырады. Дыбыс көзін өзі реттегенде дискомфорт әлсірейді.
Осылайша эмоциялық жады есту әсерін бағалауда басты орын алады.
Жеке ерекшеліктер мен өмірлік тәжірибе
Бірдей дыбыстар әр адамға әртүрлі әсер етеді. Бұған бірнеше фактор ықпал етеді.
Жеке айырмашылықтарды ескеру қабылдаудың өзгермелілігін түсіндіреді.
- Есту сезімталдығы туа біткен түрде өзгеше болады. Кейбір адамдар қатты үнге төзімсіз келеді. Бұл шуылы көп ортада тітіркенуді күшейтеді.
- Мәдени орта талғамды қалыптастырады. Балалық шақтағы музыка мен тұрмыстық дыбыстар эталонға айналады. Кейін олар ұнатуларға әсер етеді.
- Ағзаның қазіргі күйі де маңызды. Шаршау немесе күйзеліс төзімділікті төмендетеді. Мұндай кезде бейтарап үннің өзі жағымсыз сезіледі.
Осы факторлар реакцияны икемді әрі құбылмалы етеді.
Кейбір дыбыстардың ерекше тітіркендіргіш болуының себептері
Көп жағдайда жағымсыз әсер туғызатын сигналдар бар. Олардың ерекшелігі биологиялық механизмдермен байланысты.
Тізімге өтпес бұрын, тітіркенудің қорғаныш қызмет атқаратынын атап өткен жөн.
- жоғары резкостық қауіпті еске салады;
- тұрақсыз ырғақ мидың күту жүйесін бұзады;
- өзгеріссіз қайталану зейінді қажытады;
- шамадан тыс әсер бақылау сезімін жояды.
Осындай сипаттар жүйке жүйесінің жылдам әрі қатаң реакциясын туындатады.
Дыбыстан ләззат алудың көздері
Жағымды әсер де нақты себептерге сүйенеді. Ол энергия үнемдеу және қауіпсіздік сезімімен байланысты.
Бұл тұрғыда бірнеше факторды бөліп көрсетуге болады.
- Жұмсақ ауысулар ақпаратты оңай өңдеуге мүмкіндік береді. Ми аз күш жұмсайды. Бұл жайлылық ретінде сезіледі.
- Ырғақтылық тәртіп әсерін береді. Алдын ала болжауға болатын құрылым кернеуді азайтады. Сондықтан мұндай әуендер демалысқа қолданылады.
- Ішкі күймен үйлесім әсерді күшейтеді. Сабырлы фон қалпына келуге көмектеседі. Нәтижесінде қанағат сезімі пайда болады.
Ләззат дыбыс пен күтілім арасындағы үйлесімнен туындайды.
Дыбыстар адамға кешенді түрде әсер етеді және физиология, эмоция мен тәжірибе өзара байланысады. Тітіркену немесе рақат кездейсоқ емес, ол бейімделу мен қорғаныш тетіктерінің нәтижесі. Жеке айырмашылықтар бұл реакцияларды алуан түрлі етеді. Дыбыстық ортаны саналы таңдау көңіл күй мен әл-ауқатты жақсарта алады. Қабылдау табиғатын түсіну оған ұқыпты қарауға көмектеседі.
