Мазмұны
Қазақстан тарихында елінің тағдырына ерекше әсер еткен тұлғалар аз емес. Солардың бірі әрі бірегейі – Кенесары Қасымұлы. Оның есімі қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресімен, ұлттық бірлікті сақтауға бағытталған әрекеттерімен тығыз байланысты. Кенесары – қазақ хандығының соңғы ханы, азаттық үшін жанын қиған қайраткер. Бұл мақалада оның өмір жолына, ұлт үшін жасаған ерен еңбегіне және қазақ халқының жадында сақталған тарихи рөліне тоқталамыз.
Шығу тегі және балалық шағы
Кенесары Қасымұлы 1802 жылы Орта жүз сұлтаны Қасым ханның отбасында дүниеге келген. Ол әйгілі Абылай ханның тікелей ұрпағы болып табылады, бұл оның беделін арттыра түсті. Жас кезінен бастап-ақ Кенесары ерекше мінезімен, алғырлығымен және ел ісіне қызығушылығымен ерекшеленді. Айналасындағы адамдар оның парасаттылығы мен халық алдындағы жауапкершілік сезімін жоғары бағалаған.
Көтерілістің басталу себептері
XIX ғасыр қазақ даласы үшін тарихи өзгерістер кезеңі болды. Ресей империясының қысымы күшейіп, дәстүрлі билік құрылымы мен еркін қоныс аудару құқығы шектеле бастады. Бұл жағдай қазақ қоғамында наразылық тудырды. Кенесары ел басына түскен ауыр кезеңде бейжай қарай алмады.
Көтерілістің басталуына әсер еткен басты себептер:
- патша әкімшілігінің қазақ жеріне бақылауды күшейтуі;
- дәстүрлі мал шаруашылығының, қоныс аударудың шектелуі;
- жаңа салықтар мен түрлі алымдардың енгізілуі;
- хандық биліктің біртіндеп жойылуы.
Осы мәселелер халықты біріктіруге, тәуелсіздік үшін күреске жетеледі.
Көтеріліс басшысы және күрес жолы
Кенесары көреген қолбасшы әрі ұйымдастырушы ретінде таныла білді. Ол әр түрлі ру-тайпаларды біріктіріп, тәртіпті жауынгерлік жасақ құрды. 1837 жылы басталған көтеріліс кең көлемде қазақ жеріне таралды.
Көтеріліс барысында Кенесары:
- негізгі әскери жорықтарды өзі басқарып отырды;
- ру басыларымен және көршілес елдердің басшыларымен келіссөздер жүргізді;
- қорғаныс пен шабуылдың ерекше стратегияларын ойлап тапты;
- қазақ халқының дербес басқару құқығын қайтаруға бар күшін салды.
Кенесарының басшылық ерекшеліктері:
- әр түрлі аймақтардың өкілдерін біріктіру қабілеті;
- әскер ішінде қатаң тәртіп орнату;
- одақтастар іздеуде дипломатиялық қадамдар жасау.
Осы қасиеттерінің арқасында Кенесары хан отаршылдарға қарсы шынайы қауіп төндіре алды.
Өмірбаянындағы негізгі кезеңдер мен деректер
Кенесары Қасымұлының өмір жолында халық тағдырына ықпал еткен ірі оқиғалар мол. Оның басшылығымен жүргізілген күрес он жылдан аса уақытқа созылды және қазақ халқының ұлттық санасының өсуіне әсер етті.
- 1841 жылы Кенесары ресми түрде хан болып жарияланып, қазақ хандығының соңғы заңды билеушісі атанды;
- Ресей империясының әскери бекіністеріне қарсы сәтті шабуылдар ұйымдастырды;
- Қырғыздармен және басқа да көршілес елдермен одақтасуға тырысты;
- дәстүрлі билік жүйесін нығайтуға, өзіндік заңдар қабылдауға күш салды;
- қазақ жерінің тәуелсіздігін сақтап қалуға барын салды.
Осы оқиғалар ел тарихында маңызды орынға ие.
Кенесарының Қазақстан тарихындағы орны
Кенесары ханның тарихи рөлін асыра бағалау мүмкін емес. Оның күресі халықтың тәуелсіздікке деген сенімін сақтап қалуға ықпал етті. Ол – ұлттық намыстың, ерліктің және бірліктің символына айналды.
Кенесарының негізгі тарихи еңбектерін келесі түрде сипаттауға болады:
- хандық билікті, тәуелсіз мемлекетті қалпына келтіруге тырысты;
- бүкілхалықтық, ұйымдасқан көтерілісті қолға алды;
- реформалар жүргізіп, билік құрылымын нығайтты;
- қазақтың дәстүрі мен әдет-ғұрпын сақтауға күш салды;
- сыртқы қауіп-қатерге қарсы халықты біріктірді.
Бұл әрекеттері оның қайраткерлік қырын айқын көрсетеді.
Соңғы жылдары және қаза табуы
Өмірінің соңғы кезеңінде Кенесары Қырғыз манаптарымен одақтасу арқылы көтерілісті жалғастырмақ болды. Алайда ішкі алауыздық пен сыртқы қауіп-қатер күресті қиындата түсті. 1847 жылы Қырғыз жеріндегі жорық кезінде Кенесары мен оның серіктері тұтқынға түсіп, қайғылы қазаға ұшырады.
Бұл оқиға қазақ хандығы дәуірінің соңын білдірді. Ел аузында Кенесары ерлігі, тәуелсіздік жолындағы жанқиярлығы әлі күнге дейін ерекше құрметпен айтылады.
- Кенесары тұлғасы ұлттық бірліктің символына айналды;
- оның ерлігі мен күресі келер ұрпаққа тәуелсіздік рухын дарытты;
- соңғы ханның өмір жолы – қайсарлық пен жанқиярлықтың үлгісі;
- оның есімі халық жадында, әдебиет пен өнерде, ұлттық санада ерекше орын алады;
- Кенесары мұрасы – қазіргі Қазақстан үшін баға жетпес рухани құндылық.
Кенесары хан қазақ халқының соңғы тәуелсіз ханы ретінде ел есінде мәңгі сақталады. Оның ерлік жолы, ел үшін жасаған қайраткерлік еңбегі ұлттық тарихтың ажырамас бөлігіне айналды. Бүгінгі ұрпақ үшін Кенесары – өткенді құрметтеуге, тәуелсіздік пен еркіндік жолында бірігуге шақыратын ұлы тұлға.
