Мазмұны
Адамзат тарихында өткен дәуірлердің ізі мен рухы тасқа қашалып сақталған. Сол мұралардың ішінде ежелгі көшпелілер қалдырған тас мүсіндердің орны ерекше. Олар Еуразия даласының кең аумағында – Моңғолиядан Алтай мен Қазақстанға, одан әрі Қара теңізге дейінгі өңірлерде кездеседі. Бұл ескерткіштер тек көркемдік туынды емес, сонымен бірге көшпелі халықтардың дүниетанымын, наным-сенімін және өмір салтын бейнелейтін құнды дерек көзі болып табылады. Уақыт өте келе олардың бастапқы мағынасы көмескіленгенімен, археологтар мен тарихшылар тас бейнелердің сырын біртіндеп ашып келеді.
Тас мүсіндердің рухани мәні
Көшпелі халықтар үшін тас – жай құрылыс материалы емес, киелі қуаттың және мәңгіліктің нышаны болған. Олар тастан жасалған бейнелер арқылы ата-бабаларының рухын ұлықтап, ерлік пен батырлықты мәңгі есте сақтауға тырысқан. Мұндай мүсіндер көбіне биік жоталарға немесе қорғандардың маңына қойылған. Бұл – рухтардың көк аспанмен, яғни Тәңірмен байланысын білдіретін ерекше рәсімдік орындар еді.
Тас мүсіндер кейде адам бейнесінде, кейде жануар пішінінде жасалған. Әрбір бейне белгілі бір символдық мағынаға ие болған және тірілер мен рухтар әлемінің арасындағы дәнекер рөлін атқарған. Көптеген мүсіндердің бетіне аңшылық, соғыс немесе тұрмыс көріністері ойылып салынған, бұл олардың қоғам өміріндегі әлеуметтік құрылым мен наным жүйесін көрсетеді.
Көшпелілер қалдырған тас мүсіндер бірнеше мақсатқа қызмет еткен:
- ата-бабаларды қастерлеп, олардың рухын еске алу;
- жын-шайтан мен теріс рухтардан қорғау;
- батырлар мен көсемдердің жерленген орнын белгілеу;
- ерлік пен мәртебені бейнелеу;
- дүниетанымдық және діни түсініктерді көрсету.
Осы мүсіндердің бәрін біріктіретін ортақ идея – ұрпақтар арасындағы рухани сабақтастық пен мәңгілік ұғымы.
Ежелгі мүсіндердің түрлері
Археологтар көшпелілердің тас мүсіндерін бірнеше негізгі топқа бөледі. Әр топтың өзіндік ерекшелігі, уақыты мен мағынасы бар.
- Бальбалдар. Бұл – тік орнатылған тас бағандар немесе адам бейнесіндегі мүсіндер. Олар көбіне батырлар мен көсемдердің қорғандарына қойылған. Әр бальбал өлген жаудың рухын бейнелейді және иесінің ерлігін дәріптейді. Тастың қолында көбіне тостаған не қару бейнеленіп, батырлық пен мәртебенің белгісі ретінде қашалған.
- Тас бабалар. Әйел бейнесіндегі мүсіндер осылай аталған. Олар отбасы мен ошақтың, ұрпақ жалғастығының және аналық қамқорлықтың символы болған. Кейбір зерттеушілер мұндай бейнелерді көне аналық құдайларға немесе ұрпақ қорғаушы рухтарға балайды.
- Жануар бейнелері. Тастарға қашалған жылқы, бұғы, барыс, бүркіт секілді жануарлар ерекше мағынаға ие болған. Олар көшпелілердің өміріндегі киелі жануарлар саналып, адамның жолын, қорғаушысын немесе бақ-дәулетті бейнелеген.
- Қорған маңындағы идолдар. Мұндай мүсіндер аруаққа тағзым етуге арналған. Олар өлген адамның рухы мәңгі өмір сүретініне деген сенімді білдірген. Бұл ескерткіштер көлемі мен көркемдігімен ерекшеленіп, көбіне мәртебелі адамдарға қойылған.
Осындай мүсіндер арқылы ежелгі шеберлер өз дәуірінің рухани бейнесін тасқа таңбалап қалдырған.
Көркемдік және мәдени ерекшеліктер
Көшпелі мүсіндердің басты ерекшелігі – қарапайымдылық пен айқындық. Тас өңдеушілер дене пішінін дәл беруге емес, адамның мінезі мен рухын бейнелеуге ұмтылған. Қарапайым сызықтар мен пропорциялар арқылы ішкі қуат пен бейненің мағынасы айқын сезіледі.
Мүсіндердегі әшекей, қару-жарақ және киім бөлшектері сол дәуірдің тұрмысын, салт-дәстүрін және әлеуметтік құрылымын сипаттайды. Кейбір тастарда көне түркі руникалық жазбалары да кездеседі. Бұл – сол заманның жазу мәдениеті мен тарихи санасының дамығанын көрсететін маңызды дерек.
Қарапайым пішінге қарамастан, бұл ескерткіштер терең эмоциялық әсер қалдырады. Әр мүсін – өзінше бейнеленген әлем, шебердің сезімін, сенімін және өмірге көзқарасын паш етеді.
Мәдени мұра және бүгінгі маңызы
Бүгінгі таңда ежелгі көшпелілер қалдырған тас мүсіндер – бүкіл адамзатқа ортақ мәдени мұра саналады. Қазақстан, Моңғолия, Қырғызстан және басқа да елдер бұл ескерткіштерді зерттеп, қорғауға ерекше назар аударып отыр. Көптеген ескі ескерткіштер археологиялық қорықтар мен ашық аспан астындағы мұражайлар құрамына енгізілген.
Бальбалдар мен тас бабалар – қазақ даласының тарихи жадының ажырамас бөлігі. Олар біздің ата-бабаларымыздың рухани мәдениеті жоғары болғанын дәлелдейді. Бұл мүсіндер арқылы біз көне дәуірлердің адамдары қандай дүниеге сеніп, қалай өмір сүргенін аңғарамыз.
Ежелгі көшпелілердің тас мүсіндері – тасқа қашалған мәңгілік тарих. Олар адамзаттың өмір мен өлім, уақыт пен рух, ұрпақ пен мәңгілік жайлы түсініктерін бойына сіңірген құнды жәдігерлер. Уақыт өтсе де, осы мүсіндер арқылы ата-баба рухы бүгінгі ұрпаққа үн қатуды жалғастырып келеді.
