Мазмұны
Әр халық өмір мен өлімге қатысты өз түсінігін қалыптастырып, оны рухани мәдениетінің маңызды бөлігіне айналдырады. Жерлеу рәсімдері тек қоштасу емес, тірілер мен аруақ арасындағы байланысты сақтап қалудың тәсілі ретінде қарастырылған. Қазақтар үшін өлімге деген құрмет, сабыр мен парыз ұғымдары басты орында тұрған. Қайтыс болған жанды соңғы сапарға шығару рәсімдері жан дүниенің мәңгілігіне сенуді және адамның қадірін терең құрметтеуді көрсетті. Осындай дәстүрлерді түсіну арқылы көшпелі қоғамның рухани құндылықтары мен дүниетанымы айқындалады.
Жерлеу дәстүрлерінің рухани негізі
Қазақ дүниетанымында өлім өмірдің аяқталуы емес, басқа әлемге өту кезеңі саналған. Адамның жаны бұл дүниеден кетіп, сапарын жалғастырады деп сенген. Сол себептен әрбір рәсім жан тыныштығы үшін жасалған. Марқұмды қадірлеу әулеттің абыройы мен тәрбиесінің көрінісі ретінде бағаланған.
Бұл ұстанымдарды келесі ойлар сипаттайды:
- ата-баба аруағын құрметтеу ұрпақтардың рухани байланысын күшейтеді;
- марқұмның жанын тыныштандыру тірілердің адамдық парызы болып саналған;
- рәсім тәртібі адамға деген құрметті көрсетеді;
- ізгі амалдар мен дұға жолды жеңілдетеді;
- өлгенді құрметтеу әулеттің тұтастығын сақтайды.
Осы құндылықтар қазақ қоғамының адам өміріне деген көзқарасын айқындайды.
Жерлеуге дайындық ерекшеліктері
Қайғылы хабар белгілі болған сәттен бастап туыстар мен көршілер жиналып, отбасыға қолдау көрсеткен және қажет жұмыстарды бірге атқарған. Әрбір қадамның ерекше мәні болған. Қоштасу рәсімі тыныштық пен тәртіпті талап еткен.
Дайындыққа тән әрекеттер мыналарды қамтыған:
- жаназа алдында арнайы адамдардың мүрдені жуындыруы;
- денені ақ матамен жабу;
- отырыста үндемей, салмақты болу;
- қадірлі ақсақалдарды шақыру;
- дұға оқу және жақсы тілектер айту.
Бұл қадамдар марқұмға құрметпен қарау міндетті болғанын көрсетеді.
Жерлеу мерзімдерінің маңызы
Қазақтар мәйітті көп күттірмей, әдетте бір тәуліктің ішінде жерлеуге тырысқан. Мұның себебі рухани таным мен көшпелі тұрмыс ерекшеліктерімен байланысты болды. Жан екі дүниенің арасында ұзақ тұрмауы керек деп саналған.
Негізгі себептер төмендегі ойлар арқылы түсіндіріледі:
- Табиғи тәртіп бұзылмауы қажет. Ұзақ уақыт кейінге қалдыру әлемнің үйлесімділігіне нұқсан келтіреді деп есептелген. Қасиетті заңдылықтарды бұзу ауыр салдарға әкелуі мүмкін деп сенген.
- Жақындарына жеңілдік беру маңызды болған. Ертерек жерлеу туыстардың қайғыны жеңіл қабылдауына көмектескен. Қоғамдық қолдау үнемі қажет саналған.
- Көшпелі өмір қиындық тудырған. Ауа райының ыстығы және ұзақ жолдар кідірістің қауіпті болуына себеп болған. Кей жағдайларда мал шаруашылығына қатысты жұмыстар да уақытты шектеген.
- Психологиялық күшті сақтау үшін қысқа мерзім тиімді саналатын. Қоштасу неғұрлым тез өтсе, соғұрлым адамдар рухани тепе-теңдікті оңай сақтаған.
Бұл негіздер уақыттың қадірін түсіндіріп тұр.
Жерлеу орнына қойылатын талаптар
Қабір орнын елді мекендерден алыста, тыныш және қауіпсіз аймақтан таңдаған. Ондай жерлер кейін әулеттік немесе тарихи еске алу орындарына айналған. Белгілі тұлғалардың қабірлері рухани бірлік алаңы ретінде құрметтелген.
Бұл таңдауға әсер еткен факторлар:
- табиғи жағдайлар;
- адамның қоғамдағы орны;
- әулет дәстүрлері;
- жол қауіпсіздігі;
- іс жүзіндегі қажеттіліктер.
Осы талаптар арқылы тәртіп пен бірлік сақталған.
Ас беру және еске алу дәстүрлері
Жерлеу рәсімімен бірге ас беру салты да маңызды рөл атқарған. Ел адамдардың жанын күтімсіз қалдырмай, әрдайым дұға мен жақсылық жасап отырған. Жақсы іс марқұмның рухына арналған игілік болып саналған.
Поминалық әрекеттерге мыналар кірген:
- құран бағыштау және дұға оқу;
- дастархан жаю және қайырымдылық жасау;
- марқұмның отбасына жан-жақты көмек беру;
- жетісі, қырқын, жылы өткізу.
Бұл рәсімдер құрмет, алғыс және бірліктің белгісі болған.
Қазақ жерлеу дәстүрлері халықтың өмір мен өлімді терең түсінгенін айқын көрсетеді. Қаралы күндерді сауатты өткізу адамдарға қайғыны жеңілдетуге және рухани беріктігін сақтауға мүмкіндік берген. Әрбір рәсім адам қадірі мен жанның мәңгілігіне сенім негізінде орындалған. Осы әдет-ғұрыптар арқылы ұрпақтар арасындағы сабақтастық күшейіп, өткенге айрықша құрмет қалыптасқан. Мәдени мұра ретінде сақталған бұл құндылықтар қоғамның рухани тірегі болып қала береді.
