Мазмұны
Қолөнер қазақ халқының тұрмысында, мәдениеті мен шаруашылығында ежелден ерекше орынға ие болды. Ғасырлар бойы елдің әр түкпіріндегі шеберлер табиғи материалдарды пайдаланып, тұрмыстық бұйымдар, әшекейлер мен құралдар жасады. Аймақтың табиғаты, климат пен өмір салты қолөнердің бағытын анықтады, әр өңірге тән ерекшеліктер мен өрнектер қалыптасты. Қолөнердің даму жолын зерттеу арқылы қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің байлығын, шеберлердің еңбегін тереңірек түсінуге болады.
Өңірлік қолөнердің ерекшеліктері
Қазақстанның әр аймағында өзіндік дәстүрі мен мәнері бар қолөнер түрлері дамыды. Бұл, ең алдымен, табиғи-географиялық ерекшеліктерге, шаруашылық қажеттіліктер мен халықтың тұрмыс салтына байланысты қалыптасты.
Қазақ жеріндегі дәстүрлі қолөнер салаларына жататындар:
- тері өңдеу мен ұлттық киім тігу;
- киіз басу мен түскиіз жасау;
- зергерлік өнер;
- ағаш пен сүйек ою;
- қыш бұйымдар дайындау;
- металл өңдеу және еңбек құралдарын жасау;
- музыкалық аспаптар жасау.
Әр салада өзіндік өңірлік тәсілдер мен ұрпақтан-ұрпаққа берілетін шеберлік сырлары болды.
Шығыс Қазақстандағы қолөнер
Шығыс Қазақстан шеберлері ежелден металл өңдеу мен ағаш ою өнерімен танымал болды. Аймақтағы мыс пен басқа түсті металл кендері металлургияның дамуына жағдай жасады.
- Металлургия аса жоғары деңгейге жетті. Шеберлер күрделі әдістерді қолданып, әшекейлер, қару-жарақ, шаруашылық бұйымдарын дайындады. Көптеген заттарда өрнек, нақыш және түрлі инкрустациялар қолданылды.
- Ағаш өңдеу – орманды, таулы жерлерге тән өнер. Юрттың керегесі, уығы, сандықтар мен ыдыс-аяқ – бәрі шебер қолымен жасалып, ұлттық ою-өрнекпен безендірілді. Мұндай бұйымдар ұзаққа шыдамды, әсем әрі тұрмысқа ыңғайлы болды.
- Домбыра, жетіген сияқты музыкалық аспаптар жасау өнері дамыды. Әр аспаптың өзіндік үні, ерекше мәнері халықтың мәдениетін айшықтай түсті.
Аймақтағы шеберлік дәстүрлері шығармашылықпен ұштасып, ерекше мәнер қалыптастырды.
Оңтүстік Қазақстан және қолөнер дәстүрлері
Оңтүстік өңірлерде киіз басу мен тері өңдеу өнері ерекше дамыды. Жылы климат пен егіншілік, мал шаруашылығы бұйымдардың түр-түрін жасауға мүмкіндік берді.
- киізден сырмақ, текемет жасау – аймақта кең таралған. Бұл бұйымдар үйдің сәні, салтанатты рәсімдердің ажырамас бөлшегі әрі мұра болып қалған;
- тері өңдеу – арба, ер-тұрман, жүген, дорба, кесеқап, теріден тігілген киім мен аяқкиім дайындау – күнделікті тұрмыстың қажеттілігінен туындаған;
- жүн мен мақта көп болғандықтан, өрнекті кілем, алаша тоқу, көрпе тігу, ұлттық киім мен әшекейлер тігу өнері дамыды.
Оңтүстік шеберлерінің туындылары жергілікті мәдениет пен көшпелі өмір салтының ерекшелігін көрсетеді.
Батыс Қазақстан және дала қолөнері
Кең байтақ далада қолөнер тұрмыс пен мал шаруашылығына тікелей байланысты дамыды. Мұнда бұйымдардың ыңғайлылығы мен беріктігі бірінші орынға шықты.
- тері мен жүн өңдеу – ер-тұрман, қап, аяқ киім, жылы жамылғылар жасауға негіз болды;
- күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар: мес, торсық, дорба, жамылғы, қару-жарақ пен ыдыс-аяққа арналған қаптар кеңінен қолданылды;
- киіз басу, киіз үйге арналған жабдықтар, ою-өрнекпен безендірілген кілемдер ерекше техникамен жасалды;
- күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, салпыншақтар, шашбау, білезік – дала әйелдерінің сән-салтанатының белгісі.
Батыс өңірінің шеберлері бұйымдарының берік әрі қарапайым, сонымен қатар эстетикалық жағынан да ерекше болғанын мақтан тұтқан.
Орталық және Солтүстік Қазақстандағы қолөнер тоғысы
Орталық және Солтүстік Қазақстанда түрлі этномәдени ықпалдар тоғысты. Бұл аймақтарда әртүрлі қолөнер үлгілері ұштасып, жаңа стиль қалыптасты.
- Юрттың уық, кереге, шаңырағы, ішкі жабдықтарын жасау – аса жауапты іс болды. Әсіресе сандық, өрнекті терме – үйді әсемдеуге арналған бұйымдар жоғары бағаланды.
- Сүйек ою өнері малшылар арасында кең дамыды. Тарақ, түйме, қамшы сабы, әшекей бұйымдар – сүйек пен мүйізден жасалған заттарда ұлттық нақыш пен шеберлік көрініс тапты.
- Зергерлік өнер көшпелі және отырықшы мәдениеттің ерекшеліктерін біріктірді. Шеберлер алтын мен күмістен жасалған зергерлік заттармен той-думан, тұрмыстық әшекейлер, түрлі салтанатқа арналған бұйымдар жасаған.
Көршілес елдердің мәдени ықпалы жаңа тәсілдердің дамуына, қолөнердің байи түсуіне әсер етті.
Қолөнердің бүгінгі маңызы
Бүгінде дәстүрлі қазақ қолөнері ұлттық мұраның ажырамас бөлігі ретінде жаңғырып, дамуда. Қазіргі шеберлер ұлттық стиль мен заманауи жаңалықтарды ұштастыра отырып, көрмелерге қатысады, жас буынды үйретеді.
- қолөнер – өнер мен тұрмыстық қажеттілікті ұштастыратын ерекше құндылық;
- бұйымдар мен әшекейлер ұрпақтар сабақтастығы мен мәдениетіміздің айнасы;
- әрбір қолөнер туындысында өңірдің, халықтың және ата-баба дәстүрінің ізі бар;
- қазақ қолөнері ұлттық брендтің бір бөлігіне айналды, этнотуризм дамуына үлес қосты;
- дәстүрлі өнер ұрпаққа мәдени код, тарихи тәжірибе мен құндылықтарды жеткізеді.
Қазақстан қолөнерінің даму тарихы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетінің байлығын көрсетеді. Шеберлердің таланты мен шығармашылығы арқасында бұл өнер ғасырлар бойы үзілмей жалғасып келеді, ал ұлттық қолөнер бұйымдары бүгін де қазақ рухының, тұрмысы мен сұлулығының ажырамас белгісі болып қала береді.
